-
1 exemplum
exemplum, i, n. [st2]1 [-] copie, imitation, exemple, reproduction. [st2]2 [-] type, original, modèle. [st2]3 [-] échantillon, exemplaire, spécimen. [st2]4 [-] formule, formulaire, contenu, teneur (d'un écrit). [st2]5 [-] exemple, modèle, patron. [st2]6 [-] celui qui sert d'exemple, exemple. [st2]7 [-] exemple, précédent. [st2]8 [-] châtiment exemplaire, exemple, punition. [st2]9 [-] manière, procédé, habitude. - exemplum epistolae: le double d'une lettre. - alicui esse exemplo: servir d'exemple à qqn. - exemplum ab aliquo (ab aliqua re) petere: prendre modèle sur qqn (sur qqch). - in provincia edere exemplum severitatis: donner à la province un exemple de sévérité. - edere exempla in aliquem, Ter. Eun. 5, 7, 21: faire un exemple sur qqn. - proponere alicui exempla ad imitandum: proposer à qqn des modèles à imiter. - exempli causâ (gratiâ): à titre d'exemple, par exemple. - ad exemplum: pour servir d'exemple. - exempla proferre: citer des précédents. - periculosam exempli imitationem reliquis in posterum prodere: créer un dangereux précédent pour la postérité. - animale exemplum: exemple vivant. - uno exemplo omnes vitam vivere, Plaut. Mil. 3, 1, 132: vivre tous sur le même modèle (vivre tous de la même façon). - quaestionem de expilatis thesauris eodem exemplo haberi quo Pomponius praetor triennio ante habuisset, Liv. 31, 11: mener une enquête sur le pillage du trésor, comme l'avait fait le préteur Pomponius trois ans plus tôt. - exemplum purpurae, tritici, Auct. Her. 4, 6, 9: échantillon de pourpre, de blé.* * *exemplum, i, n. [st2]1 [-] copie, imitation, exemple, reproduction. [st2]2 [-] type, original, modèle. [st2]3 [-] échantillon, exemplaire, spécimen. [st2]4 [-] formule, formulaire, contenu, teneur (d'un écrit). [st2]5 [-] exemple, modèle, patron. [st2]6 [-] celui qui sert d'exemple, exemple. [st2]7 [-] exemple, précédent. [st2]8 [-] châtiment exemplaire, exemple, punition. [st2]9 [-] manière, procédé, habitude. - exemplum epistolae: le double d'une lettre. - alicui esse exemplo: servir d'exemple à qqn. - exemplum ab aliquo (ab aliqua re) petere: prendre modèle sur qqn (sur qqch). - in provincia edere exemplum severitatis: donner à la province un exemple de sévérité. - edere exempla in aliquem, Ter. Eun. 5, 7, 21: faire un exemple sur qqn. - proponere alicui exempla ad imitandum: proposer à qqn des modèles à imiter. - exempli causâ (gratiâ): à titre d'exemple, par exemple. - ad exemplum: pour servir d'exemple. - exempla proferre: citer des précédents. - periculosam exempli imitationem reliquis in posterum prodere: créer un dangereux précédent pour la postérité. - animale exemplum: exemple vivant. - uno exemplo omnes vitam vivere, Plaut. Mil. 3, 1, 132: vivre tous sur le même modèle (vivre tous de la même façon). - quaestionem de expilatis thesauris eodem exemplo haberi quo Pomponius praetor triennio ante habuisset, Liv. 31, 11: mener une enquête sur le pillage du trésor, comme l'avait fait le préteur Pomponius trois ans plus tôt. - exemplum purpurae, tritici, Auct. Her. 4, 6, 9: échantillon de pourpre, de blé.* * *Exemplum, exempli. Cic. Exemple, Chose qu'on nous propose pour eviter ou suyvre.\Malo exemplo id factum est. Valer. Max. La facon de faire ne vault rien. B.\Exemplo haud probabili rem actam censebat. Liu. Il estoit d'advis que la facon de faire ne valoit rien. B.\Sine exemplo tempora. Quintil. Lesquels n'ont aucuns exemples des temps precedents.\Si meum exemplum esset. Martial. Si c'estoit à mon exemple que les autres l'eussent faict, Si j'eusse esté le premier, Si j'en eusse esté inventif, Si c'estoit de mon invention.\Ad illud exemplum fit. Plaut. Il se fait ainsi que tu dis.\Quod ad exemplum est, coniectura si reperire possumus? Plaut. A qui resemble il?\Ad exemplum ambarum, mores earum existimans. Terentius. Estimant les meurs d'elles estre semblables aux meurs de ces deux ci.\Melioribus exemplis addere se. Claud. Suyvre ceulx qui ont mieulx faict.\Capere exemplum de aliquo. Terent. L'ensuyvre et imiter, ou faire punition exemplaire de luy.\Expetere exemplum. Plaut. Desirer d'en avoir le patron.\Exemplo alicuius facere. Terentius. A l'exemple d'aucun, Le suyvre.\Exemplo facere. Cic. Faire quelque chose à l'exemple d'un autre.\Nullo exemplo aliquid facere. Cic. Faire quelque chose de nouveau que personne n'a encore faict.\Exemplum habere. Plaut. Avoir l'exemple et patron.\Imitari exemplum alicuius. Plin. iunior. Prendre patron sur aucun.\Pingere exemplum. Plaut. Peindre patron aux autres.\Praebere. Liu. Bailler exemple.\Reperire exemplum. Plaut. Trouver à qui quelque chose resemble.\Exemplum statuite in me, vt adolescentuli Vobis placere studeant, potius quam sibi. Terent. Faire que je soye pour exemple et patron.\Exemplo esse alicui. Terent. Estre pour exemple.\Exemplum sumere. Terent. Prendre exemple.\Exempla. Quintil. Jugements donnez en cas pareil.\Exemplo vno. Plaut. Tout d'une sorte et semblablement.\Exemplum. Cic. Le double de quelque escripture, La copie.\Scripta pluribus exemplis. Ouid. Dequoy on a faict plusieurs doubles et copies.\Exemplo eodem literae binae. Cic. De mesme teneur.\Animale exemplum. Cic. Patron vif, ayant ame et vie.\Exempla. Plaut. Punitions exemplaires.\Nullum caruit exemplo nefas. Seneca. Nulle meschanceté est demouree impunie.\Edere exempla in aliquem. Terent. Punir aucun griefvement, à fin qu'il serve d'exemple aux autres.\Exemplum. Quintil. Ce qu'on recite pour prouver ce qu'on a dict, Exemple et similitude.\Exempli gratia. Plin. Pour exemple.\Illa exempli mulier, illa seculi decus. Quintil. L'exemple et mirouer des autres, Sur laquelle les autres se doibvent mirer et reigler pour vivre vertueusement.\Sub exemplo aliquem monere. Plin. iunior. En luy proposant exemple des precedents.\Consulendum existimarem in re ad exemplum pertinenti. Idem. De consequence, et sur quoy on peult prendre exemple.\Exemplum. Author ad Heren. La monstre et eschantillon de quelque marchandise.\Sunt inter exempla, qui asininum lac bibendo liberati sunt podagra. Plin. On trouve par escript és exemples anciens.\Est in exemplis, Dionysio Siciliae tyranno, quum pulsus est ea potentia, accidisse prodigium, etc. Plinius. Il est escript aux anciens exemples. -
2 exemplum
ī n. [одного корня с eximo ]1) проба, образчик (tritici rhH.)2) образец (innocentiae, probitatis C); пример (sequi e. alicujus C)aliquam rem in e. intueri O — смотреть на что-л. как на образецaliquid in e. assumĕre Q — принять что-л. за образецfacere aliquid exemplo alicujus C — сделать что-л. по чьему-л. примеруe. capere de (petere ab C, L) aliquo Ter — брать с кого-л. примерedĕre e. crudelitatis C — являть пример жестокостиexempli causā (gratiā) C, Nep etc. или in e. Su — например3) прецедент ( jura et exempla C); предостерегающий пример, предостережение (e. statuere in aliquem или in aliquo Ter, C etc.)aliquem omnibus (или pessimis) exemplis (ex)cruciare Pl — подвергнуть кого-л. самым жестоким наказаниям4) примерное наказание (arcendis sceleribus e. esse L)5) образ, способquod ad e.? Pl — в каком роде? (какой примерно?)ad hoc e. Pl — вот так (приблизительно такой)7) план, набросок (litterarum e. componĕre C)8) копия, список (epistulae, litterarum C)9) содержание -
3 exemplum
exemplum, ī, n. (= exempulum, v. eximo), eig. ein aus einer Menge gleichartiger Dinge Ausgewähltes, woran die ihnen gemeinschaftlichen Eigenschaften anschaulich werden; dah. I) als etw. Ähnliches, Nachgebildetes, 1) die Probe, das Muster von etwas, purpurae, tritici, Cornif. rhet. 4, 9.
2) die Abschrift, Kopie, a) objektiv, Caesaris litterarum exemplum tibi misi, Cic.: tuae litterae, quarum exemplum legi, Cic. – b) subjektiv = der Inhalt, Wortlaut einer Schrift, litterae sunt allatae hoc exemplo, dieses Inhaltes, Cic.: alterae (tabulae testamenti) eodem exemplo relictae, gleiches Inhaltes, gleichlautende, Caes.
3) in der Kunst = die Kopie, das Abbild in der Malerei, der Abdruck in der Bildnerei, hinc exemplum ut pingeretis, Plaut.: hic quoque exemplum (einen Abdruck als Marke) reliquit, Plaut. – dah. übtr., unum aliquem te ex barbatis illis exemplum (Abbild) imperii veteris, imaginem (Konterfei) antiquitatis intueri, Cic.: exemplum dei quisque est in imagine parva, Manil. – Homeri ingenium sine exemplo (gleichs. ohne Gegenstück) maximum, der über allen Vergleich erhabene, Vell.: u. so supra omnia exempla sanctissima uxor, Inscr. (s. Ruhnken Vell. 1, 5 in.).
4) die ähnliche Art, Weise der Beschaffenheit und Handlungsweise nach, ad idem exemplum (auf dieselbe W.) somnium quam simile somniavit, Plaut.: Ch. Nomen patris ... quod ad exemplum est? (mit welchem [andern Namen] hat er Ähnlichkeit, auf welche Art lautet er?) Sy. Ad hoc exemplum Char ... (ähnlich so wie Char...). Ch. an Chares? an Charidemus? Plaut.: ad hoc exemplum (so wie du da bist, so wie du da aussiehst) te exornavi, Plaut.: credo istoc exemplo (in dieser Stellung) tibi esse eundum ad portam, Plaut.: nunc huc nunc illuc, exemplo nubis aquosae (wie eine W.) fertur, Ov. – quaestionem haberi eodem exemplo, quo M. Pomponius praetor habuisset, auf dieselbe Weise wie usw., ganz ähnlich wie usw., Liv.: uno exemplo vitam vivere, auf einerlei Weise, Plaut.: exemplo malo committi, auf bedenkliche Weise, Iuven. – im Plur., alqm omnibus od. pessumis exemplis cruciare od. excruciare, jmd. auf jede od. die schrecklichste Art martern, Plaut.: te omnes di malis exemplis perdant, Ter. (vgl. Lindemann Plaut. capt. 3, 5, 33).
II) als etwas Nachzuahmendes = das Beispiel, Muster, A) in technischer Hinsicht, 1) im allg.: si musici vocem docentium, pictores opera priorum, rustici probatam experimento culturam in exemplum intuentur, achten als wie auf ein Muster auf usw., Quint.: tempora illa, quae sine exemplis fuerunt, Quint.: quae in exemplum assumimus (sc. in orationibus), was wir zum M. nehmen, Quint.
2) insbes.: a) in der Baukunst = das Muster, Modell, aedes probant; sibi quisque inde exemplum expetunt, Plaut.: superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini Phari, Suet. – b) in der Bildnerei u. Malerei = das Original, in mutum simulacrum ab animali exemplo (nach einem lebenden O.) transfertur, Cic.: illi fuit exemplorum eligendi potestas, Cic.: huiusmodi tractare exempla, Plaut. – c) der Entwurf, das Konzept zu einer Schrift, litterarum exemplum componere, Cic.: cum ad te harum (litterarum) exemplum in codicillis exaravi, Cic.
B) in geistiger u. ethischer Hinsicht: 1) das Muster, Vorbild für unser Verhalten, feruntur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis, sie sind von den besten Vorbildern, der Natur u. der Wahrheit, genommen, Cic.: ex. innocentiae, pudicitiae, ein M. von usw., Cic.: vir mali exempli, Sen.: vir exempli recti, ein M. von Geradheit, Cic.: magnum exemplum continentiae, Ter.: honestum ex., ein M. von Bescheidenheit, Tac.: exemplum capere ex alqo, sich ein Beispiel an jmd. nehmen, Ter.: so auch exemplum capere de alqo, Ter.: ab alqo, Cic. u. Liv.: u. hinc exemplum capere, Plaut.: u. exemplum petere ab alqo, Cic. u. Liv.
2) das Beispiel = das Verfahren, Benehmen, die Handlung (Tat), insofern es od. sie nachahmenswert od. verabscheuungswürdig ist, inductum pessimum exemplum, ut optimum opponeretur, Plin. pan.: alqd aliorum exemplo institutoque facere, etwas nach anderer Beispiel und Vorgange tun, Cic.: more et exemplo populi Romani, nach der Sitte und dem Verfahren (Brauch) des usw., Caes.: se exemplo (nach anderer Beispiel, Vorgang) fecisse, quod fecisset, Cic.: exemplum dare, Tac.: dare in (für) omnes provincias exemplum, Tac.: dare magna exempla, Iuven.: inter exempla esse od. haberi, als B. dienen, Sen. u. Solin.: alcis exemplum sequi, sich jmds. Beispiel (Benehmen) zum Muster nehmen, Nep.: commoverat quosdam magnitudine exempli, durch die Erhabenheit seines Beispiels (Benehmens), Tac.: insigne Epponinae uxoris exemplum (das ausgezeichnete Benehmen) suo loco reddemus, Tac.: singulare omnium saeculorum exemplum ausae, Iustin.: exemplo carens (beispiellos) luctus erat, Lucan. 9, 169. – plus exemplo (durch ihr übles Beispiel) quam peccato nocent, Cic.: in alqo exemplum periculosum prodere, Cic. – ut huius urbis iura et exempla corrumperes, Rechtsbestimmungen u. Vorgänge (= Verfahren u. Normen in der Ausübung des Rechts), Cic. – sub hoc exemplo, nach diesem B. (Vorgange), Plin. ep. 1, 18, 5; 2, 6, 6 u.a.: sub his exemplis, nach diesen Vorgängen, Vell. 2, 127, 3.
3) das Beispiel zur Nachachtung, Warnung, daswarnende Beispiel, das Strafbeispiel (vgl. Brix Plaut. capt. 688. Spalding Quint. 4, 1, 7. Gronov Liv. 2, 30, 1), a) im allg.: ex. bonum, utile, Tac.: ut arcendis sceleribus exemplum nobile esset, damit ein auffallendes B. gegeben würde, um usw., Liv.: exemplum severitatis edere, Cic.: ea in civitatem Carthaginiensium exempla edere, Liv.: uterque in te exempla edent, Ter.: dare ultionis exemplum, Tac.: dare exemplum praecavendi, Tac.: exemplum praebere, ut etc., Hor.: exemplo territus huius, Ov. – b) das Strafbeispiel, die Strafe (vgl. Held Caes. b.G. 1, 31. § 9), habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, Tac.: deditos in fidem populi Romani omni ultimae crudelitatis exemplo laceratos ac deletos esse, Liv.: exemplum statuere in alqm u. in alqo, Ter., Cic. u.a.: u. so statuite exemplum impudenti, date pudori praemium, Plaut.: statuite exemplum, quantae poenae sint in civitate hominibus istius modi comparatae, Cornif. rhet. – u. bes. im Plur., meritum novissima exempla Mithridatem, verdient habe M. die härteste Strafe, Tac.: exempla in alqm facere od. edere, jmd. empfindlich bestrafen, Komik., Caes. u.a. (s. Ruhnken Ter. eun. 5, 4, 24. Drak. Liv. 29, 27, 4): in alqm omnia exempla cruciatusque edere, an jmd. qualvolle Strafen vollziehen, Caes.: exempla in eum fient, er wird empfindlich bestraft werden, Ter.: mala exempla, übel angewandte Strafbeispiele, Sall.
III) als etwas einen ähnlichen Fall Erläuterndes, Beweisendes, Bestätigendes (als Synon. von documentum, s. Cornif. rhet. 4, 5. Cic. de inv. 1, 49), das Beispiel, hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi etc., Cic.: fieri tamen potest, ut ex aliis legibus exempla ducamus, per quae appareat etc., Quint.: magna exempla casuum humanorum, Liv.: exemplum insigne mutationis rerum humanarum, Liv. (s. Fabri Liv. 22, 44, 5. Mützell Curt. 5, 4 [17], 5). – dah. exempli causā od. gratiā u. in exemplum, um als Beispiel zu dienen, um ein Beispiel zu geben od. anzuführen, beispielsweise (wenn ein histor. od. erdachtes Faktum zum Beweis usw. wirklich angeführt wird), exempli causā paucos nominavi, Cic.: in ea muliere etiamnunc, quasi exempli causā, vestigia antiqui officii remanent, Cic.: satis est unam rem, exempli gratiā, proferre, Nep.: vel exempli gratiā, in Verrem de L. Domitio, Quint.: ex quibus in exemplum pauca hinc inde subieci, Suet.
-
4 exemplum
exemplum, ī, n. (= exempulum, v. eximo), eig. ein aus einer Menge gleichartiger Dinge Ausgewähltes, woran die ihnen gemeinschaftlichen Eigenschaften anschaulich werden; dah. I) als etw. Ähnliches, Nachgebildetes, 1) die Probe, das Muster von etwas, purpurae, tritici, Cornif. rhet. 4, 9.2) die Abschrift, Kopie, a) objektiv, Caesaris litterarum exemplum tibi misi, Cic.: tuae litterae, quarum exemplum legi, Cic. – b) subjektiv = der Inhalt, Wortlaut einer Schrift, litterae sunt allatae hoc exemplo, dieses Inhaltes, Cic.: alterae (tabulae testamenti) eodem exemplo relictae, gleiches Inhaltes, gleichlautende, Caes.3) in der Kunst = die Kopie, das Abbild in der Malerei, der Abdruck in der Bildnerei, hinc exemplum ut pingeretis, Plaut.: hic quoque exemplum (einen Abdruck als Marke) reliquit, Plaut. – dah. übtr., unum aliquem te ex barbatis illis exemplum (Abbild) imperii veteris, imaginem (Konterfei) antiquitatis intueri, Cic.: exemplum dei quisque est in imagine parva, Manil. – Homeri ingenium sine exemplo (gleichs. ohne Gegenstück) maximum, der über allen Vergleich erhabene, Vell.: u. so supra omnia exempla sanctissima uxor, Inscr. (s. Ruhnken Vell. 1, 5 in.).4) die ähnliche Art, Weise der Beschaffenheit und————Handlungsweise nach, ad idem exemplum (auf dieselbe W.) somnium quam simile somniavit, Plaut.: Ch. Nomen patris ... quod ad exemplum est? (mit welchem [andern Namen] hat er Ähnlichkeit, auf welche Art lautet er?) Sy. Ad hoc exemplum Char ... (ähnlich so wie Char...). Ch. an Chares? an Charidemus? Plaut.: ad hoc exemplum (so wie du da bist, so wie du da aussiehst) te exornavi, Plaut.: credo istoc exemplo (in dieser Stellung) tibi esse eundum ad portam, Plaut.: nunc huc nunc illuc, exemplo nubis aquosae (wie eine W.) fertur, Ov. – quaestionem haberi eodem exemplo, quo M. Pomponius praetor habuisset, auf dieselbe Weise wie usw., ganz ähnlich wie usw., Liv.: uno exemplo vitam vivere, auf einerlei Weise, Plaut.: exemplo malo committi, auf bedenkliche Weise, Iuven. – im Plur., alqm omnibus od. pessumis exemplis cruciare od. excruciare, jmd. auf jede od. die schrecklichste Art martern, Plaut.: te omnes di malis exemplis perdant, Ter. (vgl. Lindemann Plaut. capt. 3, 5, 33).II) als etwas Nachzuahmendes = das Beispiel, Muster, A) in technischer Hinsicht, 1) im allg.: si musici vocem docentium, pictores opera priorum, rustici probatam experimento culturam in exemplum intuentur, achten als wie auf ein Muster auf usw., Quint.: tempora illa, quae sine exemplis fuerunt, Quint.: quae in exemplum assumimus (sc. in orationi-————bus), was wir zum M. nehmen, Quint.2) insbes.: a) in der Baukunst = das Muster, Modell, aedes probant; sibi quisque inde exemplum expetunt, Plaut.: superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini Phari, Suet. – b) in der Bildnerei u. Malerei = das Original, in mutum simulacrum ab animali exemplo (nach einem lebenden O.) transfertur, Cic.: illi fuit exemplorum eligendi potestas, Cic.: huiusmodi tractare exempla, Plaut. – c) der Entwurf, das Konzept zu einer Schrift, litterarum exemplum componere, Cic.: cum ad te harum (litterarum) exemplum in codicillis exaravi, Cic.B) in geistiger u. ethischer Hinsicht: 1) das Muster, Vorbild für unser Verhalten, feruntur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis, sie sind von den besten Vorbildern, der Natur u. der Wahrheit, genommen, Cic.: ex. innocentiae, pudicitiae, ein M. von usw., Cic.: vir mali exempli, Sen.: vir exempli recti, ein M. von Geradheit, Cic.: magnum exemplum continentiae, Ter.: honestum ex., ein M. von Bescheidenheit, Tac.: exemplum capere ex alqo, sich ein Beispiel an jmd. nehmen, Ter.: so auch exemplum capere de alqo, Ter.: ab alqo, Cic. u. Liv.: u. hinc exemplum capere, Plaut.: u. exemplum petere ab alqo, Cic. u. Liv.————od. verabscheuungswürdig ist, inductum pessimum exemplum, ut optimum opponeretur, Plin. pan.: alqd aliorum exemplo institutoque facere, etwas nach anderer Beispiel und Vorgange tun, Cic.: more et exemplo populi Romani, nach der Sitte und dem Verfahren (Brauch) des usw., Caes.: se exemplo (nach anderer Beispiel, Vorgang) fecisse, quod fecisset, Cic.: exemplum dare, Tac.: dare in (für) omnes provincias exemplum, Tac.: dare magna exempla, Iuven.: inter exempla esse od. haberi, als B. dienen, Sen. u. Solin.: alcis exemplum sequi, sich jmds. Beispiel (Benehmen) zum Muster nehmen, Nep.: commoverat quosdam magnitudine exempli, durch die Erhabenheit seines Beispiels (Benehmens), Tac.: insigne Epponinae uxoris exemplum (das ausgezeichnete Benehmen) suo loco reddemus, Tac.: singulare omnium saeculorum exemplum ausae, Iustin.: exemplo carens (beispiellos) luctus erat, Lucan. 9, 169. – plus exemplo (durch ihr übles Beispiel) quam peccato nocent, Cic.: in alqo exemplum periculosum prodere, Cic. – ut huius urbis iura et exempla corrumperes, Rechtsbestimmungen u. Vorgänge (= Verfahren u. Normen in der Ausübung des Rechts), Cic. – sub hoc exemplo, nach diesem B. (Vorgange), Plin. ep. 1, 18, 5; 2, 6, 6 u.a.: sub his exemplis, nach diesen Vorgängen, Vell. 2, 127, 3.————warnende Beispiel, das Strafbeispiel (vgl. Brix Plaut. capt. 688. Spalding Quint. 4, 1, 7. Gronov Liv. 2, 30, 1), a) im allg.: ex. bonum, utile, Tac.: ut arcendis sceleribus exemplum nobile esset, damit ein auffallendes B. gegeben würde, um usw., Liv.: exemplum severitatis edere, Cic.: ea in civitatem Carthaginiensium exempla edere, Liv.: uterque in te exempla edent, Ter.: dare ultionis exemplum, Tac.: dare exemplum praecavendi, Tac.: exemplum praebere, ut etc., Hor.: exemplo territus huius, Ov. – b) das Strafbeispiel, die Strafe (vgl. Held Caes. b.G. 1, 31. § 9), habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, Tac.: deditos in fidem populi Romani omni ultimae crudelitatis exemplo laceratos ac deletos esse, Liv.: exemplum statuere in alqm u. in alqo, Ter., Cic. u.a.: u. so statuite exemplum impudenti, date pudori praemium, Plaut.: statuite exemplum, quantae poenae sint in civitate hominibus istius modi comparatae, Cornif. rhet. – u. bes. im Plur., meritum novissima exempla Mithridatem, verdient habe M. die härteste Strafe, Tac.: exempla in alqm facere od. edere, jmd. empfindlich bestrafen, Komik., Caes. u.a. (s. Ruhnken Ter. eun. 5, 4, 24. Drak. Liv. 29, 27, 4): in alqm omnia exempla cruciatusque edere, an jmd. qualvolle Strafen vollziehen, Caes.: exempla in eum fient, er wird empfindlich bestraft werden, Ter.: mala exempla, übel angewandte Strafbeispiele, Sall.————III) als etwas einen ähnlichen Fall Erläuterndes, Beweisendes, Bestätigendes (als Synon. von documentum, s. Cornif. rhet. 4, 5. Cic. de inv. 1, 49), das Beispiel, hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi etc., Cic.: fieri tamen potest, ut ex aliis legibus exempla ducamus, per quae appareat etc., Quint.: magna exempla casuum humanorum, Liv.: exemplum insigne mutationis rerum humanarum, Liv. (s. Fabri Liv. 22, 44, 5. Mützell Curt. 5, 4 [17], 5). – dah. exempli causā od. gratiā u. in exemplum, um als Beispiel zu dienen, um ein Beispiel zu geben od. anzuführen, beispielsweise (wenn ein histor. od. erdachtes Faktum zum Beweis usw. wirklich angeführt wird), exempli causā paucos nominavi, Cic.: in ea muliere etiamnunc, quasi exempli causā, vestigia antiqui officii remanent, Cic.: satis est unam rem, exempli gratiā, proferre, Nep.: vel exempli gratiā, in Verrem de L. Domitio, Quint.: ex quibus in exemplum pauca hinc inde subieci, Suet.Ausführliches Lateinisch-deutsches Handwörterbuch > exemplum
-
5 exemplum
exemplum, i, n. [eximo], orig., what is taken out as a sample (cf. eximius, from eximo), a sample.I.Prop. (cf. exemplar, specimen):II.purpurae, tritici,
Auct. Her. 4, 6, 9.—Hence,Transf.A. 1.Hic quoque exemplum reliquit, Plaut. Ps. 2, 2, 56; cf.:2. B.o Apella, o Zeuxis pictor, Cur numero estis mortui? hinc exemplum ut pingeretis: Nam alios pictores nihil moror hujusmodi tractare exempla,
id. Poen. 5, 4, 102 sq.; and in a pun with the follg. signif. under B.: Th. Exempla edepol faciam ego in te. Tr. Quia placeo, exemplum expetis, id. Most. 5, 1, 67:aedes probant: sibi quisque Inde exemplum expetunt,
a sketch, draught, id. ib. 1, 2, 21; cf. id. ib. 3, 2, 75 sq.:Pompeii litterarum ad consulem exemplum attulit: Litterae mihi a L. Domitio allatae sunt: earum exemplum infra scripsi... Deinde supposuit exemplum epistolae Domitii, quod ego ad te pridie miseram,
a transcript, copy, Cic. Att. 8, 6, 1 sq.; 8, 11, 6; 7, 23, 3; id. Fam. 9, 26, 3; Ov. Tr. 1, 7, 23 al.—A sample for imitation, instruction, proof, a pattern, model, original, example, precedent, case (the predominant meaning of the word).1.In gen.:2.ut mutum in simulacrum ex animali exemplo veritas transferatur,
from a living model, original, Cic. Inv. 2, 1, 2; cf.:feruntur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis,
id. Off. 3, 17, 69:propones illi exempla ad imitandum,
id. Phil. 10, 2, 5; cf.:habere exemplum ad imitandum (corresp. to exemplar),
id. Mur. 31, 66; and:nostris exemplo fuit ad imitandum,
Suet. Gramm. 2:exposita ad exemplum nostra re publica,
Cic. Rep. 1, 46 fin.; cf. id. ib. 2, 31 fin.:loquimur de iis amicis, qui ante oculos sunt... Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt,
id. Lael. 11, 38:aliquem ex barbatis illis exemplum imperii veteris, imaginem antiquitatis,
id. Sest. 8, 19:a sapiente petitur exemplum,
id. Off. 3, 4, 16:exemplum a me petere,
Liv. 7, 32, 12:ab eodem Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur,
Cic. de Imp. Pomp. 15, 44:ab se ipso exemplum capi posse,
Liv. 1, 49, 2; cf.:cum et ipse sis quasi unicum exemplum antiquae probitatis et fidei,
Cic. Rep. 3, 5:quod in juventute habemus illustrius exemplum veteris sanctitatis?
id. Phil. 3, 6, 15:innocentiae,
id. de Or. 1, 53, 229:qua in muliere etiam nunc quasi exempli causa vestigia antiqui officii remanent,
as a pattern, example, id. Rosc. Am. 10, 27 (cf. infra, 2.):eum virum, unde pudoris pudicitiaeque exempla peterentur,
id. Deiot. 10, 28:firmare animum constantibus exemplis (for constantiae),
Tac. A. 16, 35; cf.:exemplum modestum,
id. H. 2, 64:vitiosi principes plus exemplo quam peccato nocent,
by their example, Cic. Leg. 3, 14, 32:(Tullus Hostilius) de imperio suo, exemplo Pompilii, populum consuluit curiatim,
id. Rep. 2, 17:quod autem exemplo nostrae civitatis usus sum, etc.,
id. ib. 2, 39: atrox videbatur Appi sententia;rursus Vergini Larciique exemplo haud salubres,
i. e. judged by the precedent, Liv. 2, 30 init.:divinare morientes etiam illo exemplo confirmat Posidonius, quo affert, etc.,
by that example, that case, Cic. Div. 1, 30, 64; id. Inv. 1, 30, 49; cf.:hinc illa et apud Graecos exempla... levitatis Atheniensium crudelitatisque in amplissimos cives exempla,
id. Rep. 1, 3:datum in omnes provincias exemplum,
Tac. A. 1, 78; so,dare exemplum,
to set the example, id. ib. 4, 50:tertia legio exemplum ceteris praebuit,
id. H. 2, 85; 4, 52; Val. Max. 3, 6, 5.—Esp. in phrase: exempli causā or gratiā, for instance, for an example (cf. Krebs, Antibarb. p. 437):3.exempli causa paucos nominavi,
for example's sake, Cic. Phil. 13, 2, 2; cf.:quia in alicujus libris exempli causa id nomen invenerant, putarunt, etc.,
id. Mur. 12, 27; id. Inv. 1, 37, 66:haec exempli gratia sufficient,
Quint. 9, 2, 56; cf.:pauca exempli gratia ponam,
id. 6, 5, 6; 5, 10, 110; cf.:ex quibus in exemplum pauca subjeci,
Suet. Tib. 21 et saep.:venit in exemplum furor,
teaches, Ov. F. 4, 243; cf. Just. 23, 3.—In partic., a warning example, an example, warning, punishment (rare):4.exemplum statuite in me, ut adolescentuli vobis placere studeant potius quam sibi,
Ter. Heaut. prol. 51; cf.:quibus liberi sunt, statuite exemplum, quantae poenae in civitate sint hominibus istiusmodi comparatae,
Auct. Her. 4, 35, 47:simile in superiore parte provinciae edere exemplum severitatis tuae,
Cic. ad Q. Fr. 1, 2, 5; cf. Tac. A. 3, 36 fin.; so,edere exempla in aliquem,
Ter. Eun. 5, 7, 21; Caes. B. G. 1, 31, 12; Liv. 29, 27, 4:ut ne viderem, quae futura exempla dicunt in eum indigna,
Ter. Eun. 5, 4, 24:habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum,
Tac. A. 14, 44:meritum quidem novissima exempla Mithridatem,
i. e. the punishment of death, id. ib. 12, 20:esse in exemplo,
to serve as a warning, Ov. M. 9, 454; cf. Vulg. Judae, 7 al.:exemplo supplicii reliquos deterrere,
Hirt. B. G. 8, 44, 1.—Law t. t., a precedent:C.ad exemplum trahere,
Just. Inst. 1, 2, 6:alicui sine exemplo subvenire,
id. ib. —A way, manner, kind, nature:multi more isto atque exemplo vivunt,
Plaut. Bacch. 3, 6, 11; cf.:negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciam dare,
Caes. B. G. 1, 8, 3:uno exemplo ne omnes vitam viverent,
Plaut. Mil. 3, 1, 132:istoc exemplo,
id. ib. 2, 4, 6:quot me exemplis ludificatust,
id. Ep. 5, 2, 6:eodem exemplo, quo,
Liv. 31, 12, 3:ad hoc exemplum,
Plaut. Mil. 2, 4, 6:quod ad exemplum,
id. Trin. 4, 2, 76 et saep.—Hence often of methods or examples of punishment (cf. 3. supra):quando ego te exemplis pessumis cruciavero,
Plaut. Capt. 3, 5, 33:omnibus exemplis crucior,
id. Bacch. 5, 1, 6; cf. id. Most. 1, 3, 35; 55; 5, 1, 67.—Freq. of the tenor, purport, contents of a letter, etc.:litterae uno exemplo,
i. e. of the same tenor, Cic. Fam. 4, 4, 1; 10, 5, 1:scribere bis eodem exemplo,
id. ib. 9, 16, 1:testamentum duplex... sed eodem exemplo,
Suet. Tib. 76:Capua litterae sunt allatae hoc exemplo: Pompeius mare transiit, etc.,
Cic. Att. 9, 6, 3:(litterarum) exemplum componere,
id. Agr. 2, 20, 53; Suet. Calig. 55. -
6 exemplum
exemplum ī, n [EM-], a sample, specimen: hominum exempla, i. e. representatives of the race, O.— An imitation, image, portrait, draught, transcript, copy: earum (litterarum), S.: epistulae.— A pattern, model, original, example, precedent, incident, case: simulacrum ab animali exemplo transfertur: litterarum, a draft: exempla ad imitandum: naturae et veritatis: Ex hoc numero (amicorum) nobis exempla sumenda sunt: vir exempli recti: in oculis exemplum erat Fabius, L.: exemplum a me petere, L.: qui exemplum et rectores habebantur, Ta.: spinas Traxit in exemplum, O.: habuerunt virtutes spatium exemplorum, i. e. room to show themselves, Ta.: quasi exempli causā, as an example: sequimur exempla deorum, O.: sententiae exemplo haud salubres, i. e. by becoming a precedent, L.: mala exempla ex rebus bonis orta sunt, S.: illo exemplo confirmat, etc., by that instance: Venit in exemplum furor, served as a lesson, O.: exempli causā paucos nominavi, for example's sake: exempli gratiā.— A warning example, warning, lesson, penalty: Exemplum statuite in me, ut, etc., T.: simile severitatis tuae: in eos omnia exempla cruciatūsque edere, Cs.: ea in civitatem exempli edendi facultas, L.: in eum indigna, T.: esse in exemplo, to serve as a warning, O. — A way, manner, kind, nature: more et exemplo populi R. iter dare, Cs.: eodem exemplo quo, L.: exemplo nubis aquosae Fertur, after the manner of, O.— A tenor, purport, contents: litterae uno exemplo: scribere bis eodem exemplo: hoc exemplo, as follows.* * *example, sample, specimen; instance; precedent, case; warning, deterent; pattern, model; parallel, analogy; archtype; copy/reproduction, transcription -
7 noceo
noceo, cuī, citum, ēre (verwandt mit neco), I) intr. schaden, Schaden (Abbruch) tun, ein Leid zufügen, Unheil anrichten od. stiften, v. Lebl. auch schädlich-, nachteilig-, hinderlich sein (Ggstz. prodesse), a) v. leb. Wesen: α) absol., prodesse enim eos (daemonas) putant, cum nocere desinunt, qui nihil aliud possunt quam nocere, Lact. 2, 15, 1: tempus nocendi (Unheil zu stiften), Verg. Aen. 7, 511: nocendi acerbitate conflagrans, bis zur Leidenschaft schadenfroh, Amm. 26, 10, 2: nocendi artes, Künste des Unheils, Verg. Aen. 7, 338: ne sit vis magna nocendi, Ov. met. 5, 457: nocendo prosum, Ov. met. 2, 519: providebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur (dem Feinde weniger Abbruch zu tun), quam cum aliquo militum detrimento noceretur, Caes. b. G. 6, 34, 7. – mit Abl. (durch), feminas omnes ubique visu nocere, quae duplices pupillas habeant, Cic. fr. b. Plin. 7, 18: interdum persona ut exemplo nocet, ita invidiam auget aut levat, Vell. 2, 31, 4. – β) m. Dat.: nemini, Plaut. mil. 1414 (vgl. 1411 iura te non nociturum esse homini de hac re nemini). Caes. b. c. 1, 85, 12: ut non liceat sui commodi causā nocere alteri, Cic. de off. 3, 23: is, qui eorum cuiquam nocuerit, Liv. 3, 55, 8. – m. allg. Acc., nihil iis, Caes. b. c. 3, 28, 4: ne quid sibi ac rei publicae nocere posset, Caes. b. G. 5, 7, 2: quantum illi nocuere greges durique venenum dentis, Verg. georg. 2, 378. – b) v. Lebl., absol., ne boa noxit, Lucil. 1195: ne fluctus, ne vadus, ne piscis aliquā noxit, Trag. vet. fr. bei Fronto ad M. Caes. 3, 13. p. 51, 15 N.: quae nocuere sequar, fugiam quae profore credam, Hor. ep. 1, 8, 11: hic (homo) prodesse vult, illa (ira) nocere, Sen. de ira 1, 5, 2: et desinunt prodesse, cum opus est, quae cotidie in usu fuere, aeque quam nocere, Plin. 27, 144: prohibet nocere venenum quod tibi datur, Sall. hist. fr. inc. 30 (fr. 5, 3 Kr.): qui (venti) si umidi sunt nocent, Vitr. 1, 6, 1: sicut in corporibus aegris nihil quod nociturum est medici relinquunt, Curt. 6, 3 (8), 11: ferox impatiensque natura irritamenta nociturae libertatis evitet, Sen. de tranqu. anim. 6, 3. – mit Dat. od. (einmal) m. adversus u. Akk., nocent et frugibus umbrae, Verg. ecl. 10, 76: maior sum quam cui possit fortuna nocere, Ov. met. 6, 195: haec nocuere mihi, Ov. met. 9, 613: ei materiae nec caries nec tempestas nec vetustas potest nocere, Vitr. 1, 5, 3: si modo sic faciat, ut lumini noceat (hinderlich sei), Ulp. dig. 10, 2, 15: ne conspectae opes vitae nocerent, sein L. gefährdeten, Iustin. 32, 4, 5. – m. Abl. (mit, durch), neque enim his (navibus) nostrae (naves) rostro nocere poterant, Caes. b. G. 3, 13, 8. – m. Abl. u. Dat., nec alio loco (durch den Aufenthalt an einem anderen Orte) disciplinae militari magis nocuit, Curt. 5, 1 (6), 36. – m. adversus u. Akk., quod adversus eum non nocuit, Ulp. dig. 43, 19, 3. § 2 (s. unten no. II die ganze Stelle). – m. allg. Acc., quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent! Verg. Aen. 6, 694: diurnae nocturnaeque vicissitudines nulli naturae umquam mutatae quicquam nocuerunt, Cic. de inv. 1, 59 Friedr.: si uredo aut grando quippiam nocuit, Cic, de nat. deor. 3, 86: de quo nihil nocuerit si aliquid cum Balbo eris locutus, und es wird nichts schaden, wenn du darüber ein paar Worte mit Balbus sprichst, Cic. ad Att. 12, 47, 1: cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit, quam tres magnifici consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt, Val. Max. 6, 3, 1. p. 287, 2 H. – sed corpus tetigisse nocet, Tibull. 1, 8, 25: quid temptare nocebit? was kann ein Versuch noch schaden? Ov. met. 1, 397: nocet esse deum, zu meinem Nachteil bin ich ein Gott, Ov. met. 1, 662: nocet esse sororem, es ist mir hinderlich, daß ich Schw. bin, Ov. met. 9, 478. – Passiv unpers., neque diem decet remorari neque nocti nocerier, Plaut. Curc. 352 G.: ut ne cui noceatur, Cic. de off. 1, 31: nocere ei quem odit, non noceri vult, daß ihm (von anderen) geschadet werde, Sen. de ira 3, 5, 5: noceri enim ei, cui hāc lege non liceat, Liv. 3, 55, 9: noceri eis (ciconiis) omnibus locis nefas ducunt (hält man aller Orten für Frevel), Solin. 40, 27. – m. ab u. Abl., nec ea (materies) patitur ab eo (igni) sibi cito noceri, Vitr. 2, 9, 14. – m. bl. Abl., (mit, durch), rostro noceri non posse cognoverant, Caes. b. G. 3, 14, 4: quibus haut multo secus quam ferro noceri poterat, Sall. hist. fr. 3, 67, 1 (3, 77, 1): quatenus exemplo non nocebatur, Vell. 2, 114, 3. – m. in u. Abl. Gerund., ut tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur, im Sengen und Brennen, Caes. b. G. 5, 19, 3. – m. allg. Acc., ne quid eis noceatur, Caes. b. c. 1, 86, 3: quamquam mihi quidem ipsi nihil ab istis noceri potest, Cic. Cat. 3, 27: ipsi nihil nocitum iri, werde kein Leid geschehen, Caes. b. G. 5, 36, 2: si vivet nocitumque ei esse dicatur, Edict. praet. b. Ulp. dig. 9, 3, 1.
II) tr. (vgl. Prisc. 18, 236): 1) schädigen, beschädigen, quem nocuit serpens, Ser. Samm. 834 codd. optt. (Vulg. cum): rogo te, viator, ni nocias (= ne noceas) meos, Corp. inscr. Lat. 10, 4053: nec ullus atrox (eum) insequentem dente aper albicanti ausus fuit nocere, Carm. epigr. 1522: iudica (richte), domine, nocentes me, Vulg. psalm. 34, 1: si quid voluerit eos nocere, Itala (Fuld.) apoc. 11, 5 (vgl. Rönsch Itala 441 mehr dergl.): v. lebl. Subjj., ut quod tibi prodest adversarium noceat, Veget. mil. 3, 26 in.: boves morbus ne noceat, Gargil. cura boum § 2. – im Passiv, aequum non est nos noceri hoc, quod adversus eum non nocuit, in cuius locum successimus, Ulp. dig. 43, 19, 3. § 2: eapropter capitale, si pars altera noceatur, Solin. 1, 62 (doch nach Mommsen unecht): itaque cum non solum non noceretur (ihm kein Leid zugefügt wurde), verum etiam quarundam (suum) uberibus aleretur, ad ultimum in oceanum abici iussit, Iustin. 44, 4, 6. – m. ab u. Abl., larix ab suci vehementi amaritudine (wegen der heftigen Bitterkeit seines Saftes) ab carie aut tinea non nocetur, Vitr. 2, 9, 14: neque a tempestatibus neque ab ignis vehementia nocentur, Vitr. 2, 7, 2. – 2) prägn., schädigend begehen od. zufügen, m. homogen, od. allg. Acc., noxam, eine Schuld auf sich laden, Formul. vet. b. Liv. 9, 10, 9: noxiam, Iulian. bei Gaius dig. 9, 4, 2. § 1: non sancto Cypriano aliquid nocitum, Augustin, serm. 309, 2. – / Parag. Infin. nocerier, Plaut. Curc. 352. – Archaist. noxit = nocuerit, Tragic. vet. fr. b. Fronto ad M. Caes. 3, 13. p. 51, 15 N. Lucil. 1195 (s. oben no. I die Stellen vollst.) – Nbf. nocio, s. oben no. II, 1 aus Corp. inscr. Lat. 10, 4053.
-
8 noceo
noceo, cuī, citum, ēre (verwandt mit neco), I) intr. schaden, Schaden (Abbruch) tun, ein Leid zufügen, Unheil anrichten od. stiften, v. Lebl. auch schädlich-, nachteilig-, hinderlich sein (Ggstz. prodesse), a) v. leb. Wesen: α) absol., prodesse enim eos (daemonas) putant, cum nocere desinunt, qui nihil aliud possunt quam nocere, Lact. 2, 15, 1: tempus nocendi (Unheil zu stiften), Verg. Aen. 7, 511: nocendi acerbitate conflagrans, bis zur Leidenschaft schadenfroh, Amm. 26, 10, 2: nocendi artes, Künste des Unheils, Verg. Aen. 7, 338: ne sit vis magna nocendi, Ov. met. 5, 457: nocendo prosum, Ov. met. 2, 519: providebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur (dem Feinde weniger Abbruch zu tun), quam cum aliquo militum detrimento noceretur, Caes. b. G. 6, 34, 7. – mit Abl. (durch), feminas omnes ubique visu nocere, quae duplices pupillas habeant, Cic. fr. b. Plin. 7, 18: interdum persona ut exemplo nocet, ita invidiam auget aut levat, Vell. 2, 31, 4. – β) m. Dat.: nemini, Plaut. mil. 1414 (vgl. 1411 iura te non nociturum esse homini de hac re nemini). Caes. b. c. 1, 85, 12: ut non liceat sui commodi causā nocere alteri, Cic. de off. 3, 23: is, qui eorum cuiquam nocuerit, Liv. 3, 55, 8. – m. allg. Acc., nihil iis, Caes. b. c. 3, 28, 4: ne quid sibi ac rei publicae nocere posset, Caes. b. G. 5, 7, 2: quantum illi nocuere greges duri-————que venenum dentis, Verg. georg. 2, 378. – b) v. Lebl., absol., ne boa noxit, Lucil. 1195: ne fluctus, ne vadus, ne piscis aliquā noxit, Trag. vet. fr. bei Fronto ad M. Caes. 3, 13. p. 51, 15 N.: quae nocuere sequar, fugiam quae profore credam, Hor. ep. 1, 8, 11: hic (homo) prodesse vult, illa (ira) nocere, Sen. de ira 1, 5, 2: et desinunt prodesse, cum opus est, quae cotidie in usu fuere, aeque quam nocere, Plin. 27, 144: prohibet nocere venenum quod tibi datur, Sall. hist. fr. inc. 30 (fr. 5, 3 Kr.): qui (venti) si umidi sunt nocent, Vitr. 1, 6, 1: sicut in corporibus aegris nihil quod nociturum est medici relinquunt, Curt. 6, 3 (8), 11: ferox impatiensque natura irritamenta nociturae libertatis evitet, Sen. de tranqu. anim. 6, 3. – mit Dat. od. (einmal) m. adversus u. Akk., nocent et frugibus umbrae, Verg. ecl. 10, 76: maior sum quam cui possit fortuna nocere, Ov. met. 6, 195: haec nocuere mihi, Ov. met. 9, 613: ei materiae nec caries nec tempestas nec vetustas potest nocere, Vitr. 1, 5, 3: si modo sic faciat, ut lumini noceat (hinderlich sei), Ulp. dig. 10, 2, 15: ne conspectae opes vitae nocerent, sein L. gefährdeten, Iustin. 32, 4, 5. – m. Abl. (mit, durch), neque enim his (navibus) nostrae (naves) rostro nocere poterant, Caes. b. G. 3, 13, 8. – m. Abl. u. Dat., nec alio loco (durch den Aufenthalt an einem anderen Orte) disciplinae militari magis nocuit, Curt. 5, 1 (6), 36. – m. adversus u. Akk., quod adversus eum non nocuit, Ulp.————dig. 43, 19, 3. § 2 (s. unten no. II die ganze Stelle). – m. allg. Acc., quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent! Verg. Aen. 6, 694: diurnae nocturnaeque vicissitudines nulli naturae umquam mutatae quicquam nocuerunt, Cic. de inv. 1, 59 Friedr.: si uredo aut grando quippiam nocuit, Cic, de nat. deor. 3, 86: de quo nihil nocuerit si aliquid cum Balbo eris locutus, und es wird nichts schaden, wenn du darüber ein paar Worte mit Balbus sprichst, Cic. ad Att. 12, 47, 1: cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit, quam tres magnifici consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt, Val. Max. 6, 3, 1. p. 287, 2 H. – sed corpus tetigisse nocet, Tibull. 1, 8, 25: quid temptare nocebit? was kann ein Versuch noch schaden? Ov. met. 1, 397: nocet esse deum, zu meinem Nachteil bin ich ein Gott, Ov. met. 1, 662: nocet esse sororem, es ist mir hinderlich, daß ich Schw. bin, Ov. met. 9, 478. – Passiv unpers., neque diem decet remorari neque nocti nocerier, Plaut. Curc. 352 G.: ut ne cui noceatur, Cic. de off. 1, 31: nocere ei quem odit, non noceri vult, daß ihm (von anderen) geschadet werde, Sen. de ira 3, 5, 5: noceri enim ei, cui hāc lege non liceat, Liv. 3, 55, 9: noceri eis (ciconiis) omnibus locis nefas ducunt (hält man aller Orten für Frevel), Solin. 40, 27. – m. ab u. Abl., nec ea (materies) patitur ab eo (igni) sibi cito noceri, Vitr. 2, 9, 14. – m. bl. Abl., (mit, durch), rostro noceri non————posse cognoverant, Caes. b. G. 3, 14, 4: quibus haut multo secus quam ferro noceri poterat, Sall. hist. fr. 3, 67, 1 (3, 77, 1): quatenus exemplo non nocebatur, Vell. 2, 114, 3. – m. in u. Abl. Gerund., ut tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur, im Sengen und Brennen, Caes. b. G. 5, 19, 3. – m. allg. Acc., ne quid eis noceatur, Caes. b. c. 1, 86, 3: quamquam mihi quidem ipsi nihil ab istis noceri potest, Cic. Cat. 3, 27: ipsi nihil nocitum iri, werde kein Leid geschehen, Caes. b. G. 5, 36, 2: si vivet nocitumque ei esse dicatur, Edict. praet. b. Ulp. dig. 9, 3, 1.II) tr. (vgl. Prisc. 18, 236): 1) schädigen, beschädigen, quem nocuit serpens, Ser. Samm. 834 codd. optt. (Vulg. cum): rogo te, viator, ni nocias (= ne noceas) meos, Corp. inscr. Lat. 10, 4053: nec ullus atrox (eum) insequentem dente aper albicanti ausus fuit nocere, Carm. epigr. 1522: iudica (richte), domine, nocentes me, Vulg. psalm. 34, 1: si quid voluerit eos nocere, Itala (Fuld.) apoc. 11, 5 (vgl. Rönsch Itala 441 mehr dergl.): v. lebl. Subjj., ut quod tibi prodest adversarium noceat, Veget. mil. 3, 26 in.: boves morbus ne noceat, Gargil. cura boum § 2. – im Passiv, aequum non est nos noceri hoc, quod adversus eum non nocuit, in cuius locum successimus, Ulp. dig. 43, 19, 3. § 2: eapropter capitale, si pars altera noceatur, Solin. 1, 62 (doch nach Mommsen unecht):————itaque cum non solum non noceretur (ihm kein Leid zugefügt wurde), verum etiam quarundam (suum) uberibus aleretur, ad ultimum in oceanum abici iussit, Iustin. 44, 4, 6. – m. ab u. Abl., larix ab suci vehementi amaritudine (wegen der heftigen Bitterkeit seines Saftes) ab carie aut tinea non nocetur, Vitr. 2, 9, 14: neque a tempestatibus neque ab ignis vehementia nocentur, Vitr. 2, 7, 2. – 2) prägn., schädigend begehen od. zufügen, m. homogen, od. allg. Acc., noxam, eine Schuld auf sich laden, Formul. vet. b. Liv. 9, 10, 9: noxiam, Iulian. bei Gaius dig. 9, 4, 2. § 1: non sancto Cypriano aliquid nocitum, Augustin, serm. 309, 2. – ⇒ Parag. Infin. nocerier, Plaut. Curc. 352. – Archaist. noxit = nocuerit, Tragic. vet. fr. b. Fronto ad M. Caes. 3, 13. p. 51, 15 N. Lucil. 1195 (s. oben no. I die Stellen vollst.) – Nbf. nocio, s. oben no. II, 1 aus Corp. inscr. Lat. 10, 4053. -
9 praemoneo
prae-moneo, uī, itum, ēre, vorher (im od. zum voraus) erinnern, -bemerken, -raten, -bedeuten (anleiten), -warnen, -warnend zeigen, I) im allg., mit Acc., conatus hostis (vor feindl. Überfällen), Liv. 33, 20, 12: caeli varietatem mutationemque (in bezug auf usw.) ex hoc commentario praemoneri, Colum. 11, 2, 1. – im Passiv m. Nom. pers., praemoniti oraculo, Plin. 16, 199: praemoniti a filio vatis legati, Plin. 28, 15. – m. folg. indir. Fragesatz, convenit autem amori in te meo sub exemplo praemonere, quid debeas fugere, Plin. ep.: ut futuri principes sub exemplo praemonerentur, quā potissimum viā possent ad eandem gloriam niti, Plin. ep. – m. folg. Acc. u. Infin., quod licet nobis futuros (principes) sub exemplo praemonere, nullum locum, nullum esse tempus, quo funestorum principum manes a posterorum exsecrationibus conquiescant, Plin. pan.: hic ipse fraudes esse praemonuit dolus, Sen. poët. – m. folg. ut u. Konj., benevolo animo me, ut magno opere caverem, praemonebat, Cic.: iam tunc praemonente fortunā, ut diu penitusque perdisceres quae mox praecipere deberes, Plin. pan. – m. folg. ne u. Konj., igitur praemoneo, ne villicum ex eo genere servorum, qui corpore placuerunt, instituamus, Colum.: praemonito filio, ne alii quam Thessalo et fratribus cederet, Iustin. – m. folg. bl. Coniunctiv, ut te sortitum provinciam praemonerem, plurimum tibi credas nec cuiquam satis fidas, Plin. ep. 6, 22, 7; u. so ibid. 4, 11, 11. – m. de u. Abl., de ipsa regionis eius hora praemonuisse conveniat, Plin. 18, 330. – neutr. pl. des Partiz. Fut. Pass. subst., praemonenda praemonuit, Apul. de deo Socr. 17. – II) Zukünftiges vorher andeuten, im voraus anzeigen, -verkünden, a) v. Weissagern u. Weissagungen: futura, Iustin. 43, 1, 8: haruspices praemonuerunt superna vulnera, deuteten auf Wunden von oben, Plin. 2, 147. – m. folg. Acc. u. Infin., quae tum maxime accidebant, casura praemonens, Liv. 36, 34, 3: et vatum timeo monitus, quos igne Pelasgo Ilion arsurum praemonuisse ferunt, Ov. epist. 16, 239 sq. - b) v. Tieren u. Lebl.: plurima animalia pericula praemonent non fibris modo extisque, sed aliā quādam significatione, Plin. 8, 102: si quartam lunam orbis rutilus cinget, et ventos et imbres praemonebit, Plin. 18, 347: ferunt terribiles tubas auditaque cornua caelo praemonuisse nefas, Ov. met. 15, 784 sq.
-
10 praemoneo
prae-moneo, uī, itum, ēre, vorher (im od. zum voraus) erinnern, -bemerken, -raten, -bedeuten (anleiten), -warnen, -warnend zeigen, I) im allg., mit Acc., conatus hostis (vor feindl. Überfällen), Liv. 33, 20, 12: caeli varietatem mutationemque (in bezug auf usw.) ex hoc commentario praemoneri, Colum. 11, 2, 1. – im Passiv m. Nom. pers., praemoniti oraculo, Plin. 16, 199: praemoniti a filio vatis legati, Plin. 28, 15. – m. folg. indir. Fragesatz, convenit autem amori in te meo sub exemplo praemonere, quid debeas fugere, Plin. ep.: ut futuri principes sub exemplo praemonerentur, quā potissimum viā possent ad eandem gloriam niti, Plin. ep. – m. folg. Acc. u. Infin., quod licet nobis futuros (principes) sub exemplo praemonere, nullum locum, nullum esse tempus, quo funestorum principum manes a posterorum exsecrationibus conquiescant, Plin. pan.: hic ipse fraudes esse praemonuit dolus, Sen. poët. – m. folg. ut u. Konj., benevolo animo me, ut magno opere caverem, praemonebat, Cic.: iam tunc praemonente fortunā, ut diu penitusque perdisceres quae mox praecipere deberes, Plin. pan. – m. folg. ne u. Konj., igitur praemoneo, ne villicum ex eo genere servorum, qui corpore placuerunt, instituamus, Colum.: praemonito filio, ne alii quam Thessalo et fratribus cederet, Iustin. – m. folg. bl. Coniunctiv, ut te sortitum provinciam praemonerem, plurimum————tibi credas nec cuiquam satis fidas, Plin. ep. 6, 22, 7; u. so ibid. 4, 11, 11. – m. de u. Abl., de ipsa regionis eius hora praemonuisse conveniat, Plin. 18, 330. – neutr. pl. des Partiz. Fut. Pass. subst., praemonenda praemonuit, Apul. de deo Socr. 17. – II) Zukünftiges vorher andeuten, im voraus anzeigen, -verkünden, a) v. Weissagern u. Weissagungen: futura, Iustin. 43, 1, 8: haruspices praemonuerunt superna vulnera, deuteten auf Wunden von oben, Plin. 2, 147. – m. folg. Acc. u. Infin., quae tum maxime accidebant, casura praemonens, Liv. 36, 34, 3: et vatum timeo monitus, quos igne Pelasgo Ilion arsurum praemonuisse ferunt, Ov. epist. 16, 239 sq. - b) v. Tieren u. Lebl.: plurima animalia pericula praemonent non fibris modo extisque, sed aliā quādam significatione, Plin. 8, 102: si quartam lunam orbis rutilus cinget, et ventos et imbres praemonebit, Plin. 18, 347: ferunt terribiles tubas auditaque cornua caelo praemonuisse nefas, Ov. met. 15, 784 sq.Ausführliches Lateinisch-deutsches Handwörterbuch > praemoneo
-
11 statuo
stătŭo, ui, utum, 3, v. a. [statum, sup. of sto], to cause to stand (cf.: colloco, pono).I.Corporeally.A. 1.To set up, set in the ground, erect:2.ibi arbores pedicino in lapide statuito,
Cato, R. R. 18:inter parietes arbores ubi statues,
id. ib.:stipites statuito,
id. ib.:palis statutis crebris,
Varr. R. R. 1, 14 init.:pedamenta jacentia statuenda,
are to be raised, Col. 4, 26:pedamentum inter duas vitis,
Plin. 17, 22, 21, § 194:hic statui volo primum aquilam,
the standard of the troops, Plaut. Pers. 5, 1, 7:signifer, statue signum,
plant the ensign, Liv. 5, 55, 1; Val. Max. 1, 5, 1.—To plant (rare):3. a.eodem modo vineam statuito, alligato, flexatoque uti fuerit,
Plin. 17, 22, 35, § 198:agro qui statuit meo Te, triste lignum (i. e. arborem),
Hor. C. 2, 13, 10.—Without specifying the place:b.ollam statuito cum aqua,
let a jar stand with water, Cato, R. R. 156 (157):crateras magnos statuunt, i. e. on the table,
Verg. A. 1, 724; so,crateras laeti statuunt,
id. ib. 7, 147: haec carina satis probe fundata et bene statuta est, well placed, i. e. so that the hull stands perpendicularly (cf.:bene lineatam carinam collocavit, v. 42),
Plaut. Mil. 3, 3, 44:nec quidquam explicare, nec statuere potuerant, nec quod statutum esset, manebat, omnia perscindente vento,
Liv. 21, 58, 7:eo die tabernacula statui passus non est,
to pitch, Caes. B. C. 1, 81; so, aciem statuere, to draw up an army:aciem quam arte statuerat, latius porrigit,
Sall. J. 52, 6.—With designation of the place by in and abl.; by adv. of place; by ante, apud, ad, circa, super, and acc.; by pro and abl.; by abl. alone (very rare), or by in and acc. (very rare): signa domi pro supellectile statuere, Cato ap. Prisc. 7, 19, 95 (p. 782 P.):4. a.statuite hic lectulos,
Plaut. Pers. 5, 1, 7:etiamsi in caelo Capitolium statueretur,
Cic. Or. 3, 46, 180:statuitur Sollius in illo gladiatorum convivio... atuitur, ut dico, eques Romanus in Apronii convivio,
is taken to the banquet, id. Verr. 2, 3, 25, § 61 sq.:tabernacula in foro statuere,
Liv. 39, 46, 3:in principiis statuit tabernaculum,
Nep. Eum. 7, 1:in nostris castris tibi tabernaculum statue,
Curt. 5, 11, 6; 8, 13, 20:statui in medium undique conspicuum tabernaculum jussit,
id. 9, 6, 1:(sagittae) longae, nisi prius in terra statuerent arcum, haud satis apte imponuntur,
id. 8, 14, 19:sedes curules sacerdotum Augustalium locis, superque eas querceae coronae statuerentur,
Tac. A. 2, 83:donum deae apud Antium statuitur,
id. ib. 3, 71:pro rigidis calamos columnis,
Ov. F. 3, 529:jamque ratem Scythicis auster statuisset in oris,
Val. Fl. 3, 653:statuere vas in loco frigido,
Pall. Oct. 22.—Of living beings:capite in terram statuerem, Ut cerebro dispergat viam,
Ter. Ad. 3, 2, 18:qui capite ipse sua in statuit vestigia sese (= qui sese ipse capite in sua vestigia statuit),
i. e. stands on his head, Lucr. 4, 472:patrem ejus a mortuis excitasses, statuisses ante oculos,
Cic. Or. 1, 57, 245:captivos vinctos in medio statuit,
Liv. 21, 42, 1:ubi primum equus Curtium in vado statuit,
id. 1, 13, 5:quattuor cohortes in fronte statuit,
id. 28, 33, 12:ante se statuit funditores,
id. 42, 58, 10:puerum ad canendum ante tibicinem cum statuisset,
id. 7, 2, 9:procul in conspectu eum (Philopoemenem) statuerunt,
id. 39, 49, 11:media porta robora legionum, duabus circa portis milites levemque armaturam statuit,
id. 23, 16, 8:bovem ad fanum Dianae et ante aram statuit,
id. 1, 45, 6:cum Calchanta circa aram statuisset,
Val. Max. 8, 11, ext. 6:marium si qui eo loci statuisset,
id. 3, 1, 2 fin.:adulescentes ante Caesarem statuunt,
Tac. A. 4, 8:in fronte statuerat ferratos, in cornibus cohortes,
id. ib. 3, 45:puer quis Ad cyathum statuetur?
Hor. C. 1, 29, 8:tu cum pro vitula statuis dulcem Aulide natam Ante aras,
id. S. 2, 3, 199:et statuam ante aras aurata fronte juvencum,
Verg. A. 9, 627:clara regione profundi Aetheros innumeri statuerunt agmina cygni,
Stat. Th. 3, 525.—Of statues, temples, columns, altars, trophies, etc.; constr. with acc. alone, or acc. of the structure and dat. of the person for whom or in whose honor it is erected:b.siquidem mihi aram et statuam statuis,
Plaut. As. 3, 3, 122:huic statuam statui decet ex auro,
id. Bacch. 4, 4, 1:ne ego aurea pro statua vineam tibi statuam,
id. Curc. 1, 2, 52:eique statuam equestrem in rostris statui placere,
Cic. Phil. 5, 15, 41; so id. ib. 9, 5, 10; 9, 7, 16; id. Verr. 2, 2, 62, § 151; 2, 2, 20, § 48; so,simulacrum alicui statuere,
Val. Max. 1, 1, 8:effigiem,
Verg. A. 2, 184:Mancinus eo habitu sibi statuit quo, etc. (effigiem),
Plin. 34, 5, 10, § 18:simulacrum in curia,
Tac. A. 14, 12:quanam in civitate tempium statueretur,
id. ib. 4, 55:se primos templum urbis Romae statuisse,
id. ib. 4, 56; so id. ib. 4, 15:nec tibi de Pario statuam, Germanice, templum,
Ov. P. 4, 8, 31:templa tibi statuam, tribuam tibi turis honorem,
id. M. 14, 128:super terrae tumulum noluit quid statui nisi columellam,
Cic. Leg. 2, 26, 66:victimas atque aras diis Manibus statuentes,
Tac. A. 3, 2:statuitque aras e cespite,
Ov. M. 7, 240:statuantur arae,
Sen. Med. 579:aeneum statuerunt tropaeum,
Cic. Inv. 2, 23, 69:monumentum,
id. ib. § 70; so,in alio orbe tropaea statuere,
Curt. 7, 7, 14;so,
Plin. 3, 3, 4, § 18: ut illum di perdant qui primus statuit hic solarium, Plaut. Fragm. ap. Gell. 3, 3, 5:princeps Romanis solarium horologium statuisse L. Papirius Cursor proditur,
Plin. 7, 60, 60, § 213:a miliario in capite Romani fori statuto,
id. 3, 5, 9, § 66:carceres eo anno in Circo primum statuti,
Liv. 8, 20, 1:quo molem hanc immanis equi statuere?
Verg. A. 2, 150:multo altiorem statui crucem jussit,
Suet. Galb. 9:obeliscam,
Plin. 36, 9, 14, § 71:at nunc disturba quas statuisti machinas,
Plaut. Ps. 1, 5, 137:incensis operibus quae statuerat,
Nep. Milt. 7, 4:si vallum statuitur procul urbis illecebris,
Tac. A. 4, 2:castra in quinto lapide a Carthagine statuit,
Just. 22, 6, 9.—Poet. and in post-class. prose (rare):5.aliquem statuere = alicui statuam statuere: inter et Aegidas media statuaris in urbe,
Ov. H. 2, 67:statuarque tumulo hilaris et coronatus,
my statue will be erected, Tac. Dial. 13; so with two acc.: custodem medio statuit quam vilicus horto, whose statue he placed as protectress, etc., Mart. 3, 68, 9; cf.in double sense: nudam te statuet, i. e. nudam faciet (= nudabit fortunis), and statuam tibi nu dam faciet,
Mart. 4, 28, 8.—Of cities, etc., to establish, found, build (in class. prose usu. condo):B.Agamemnon tres ibi urbes statuit,
Vell. 1, 1, 2:urbem quam statuo vestra est,
Verg. A. 1, 573:urbom praeclaram,
id. ib. 4, 655:Persarum statuit Babylona Semiramis urbem,
Prop. 3, 11 (4, 10), 21:ibi civitatem statuerunt,
Just. 23, 1; so,licentia et impunitas asyla statuendi (= aperiendi),
Tac. A. 3, 60.—Hence, transf.: carmen statuere = carmen condere, to compose, devise a song:nunc volucrum... inexpertum carmen, quod tacita statuere bruma,
Stat. S. 4, 5, 12.—To cause to stand still, to stop (rare; cf.C.sisto, III. B.): navem extemplo statuimus,
Plaut. Bacch. 2, 3, 57:et statuit fessos, fessus et ipse, boves,
Prop. 4 (5), 9, 4:famuli hoc modo statuerunt aquas,
Arn. 1, p. 30: sanguinem, Oct. Hor. 4.—To cause to stand firm, strengthen, support (rare; = stabilire), only transf.: qui rem publicam certo animo adjuverit, statuerit, Att. ap. Cic. Sest. 56, 120 (Trag. Rel. v. 357 Rib.).II.Trop.A.To establish, constitute (= constituo).1.Esp.: exemplum or documentum (v. edo fin., and cf. Sen. Phoen. 320), to set forth an example or precedent for warning or imitation:2.statuite exemplum impudenti, date pudori praemium,
Plaut. Rud. 3, 2, 6:exemplum statuite in me ut adulescentuli Vobis placere studeant potius quam sibi,
Ter. Heaut. prol. 51; Auct. Her. 4, 35, 47:ut illi intellegere possint, in quo homine statueris exemplum hujus modi,
Cic. Verr. 2, 2, 45, § 111:in quos aliquid exempli populus Romanus statui putat oportere,
id. ib. 2, 3, 90, §210: statuam in te exemplum, ne quis posthac infelicibus miseriis patriae illudat,
Just. 8, 7, 14:documentum autem statui oportere, si quis resipiscat et antiquam societatem respiciat,
Liv. 24, 45, 5: statueretur immo [p. 1753] documentum, quo uxorem imperator acciperet, a precedent, Tac. A. 12, 6.—Jus statuere, to establish a principle or relation of law:3.ut (majores nostri) omnia omnium rerum jura statuerint,
Cic. Caecin. 12, 34: qui magistratum potestatemve habebit, si quid in aliquem novi juris statuerit, ipse quoque, adversario postulante, eodem jure uti debebit, if he has established any new principle of law, Edict. Praet. in Dig. 2, 2, 1, § 1:si quid injungere inferiori velis, id prius in te ac tuos si ipse juris statueris, facilius omnes oboedientes habeas,
if you first admit it against yourself, Liv. 26, 36, 3:si dicemus in omnibus aequabile jus statui convenire,
equal principles of law should be applied to all, Auct. Her. 3, 3, 4. —In gen., to establish by authority (of relations, institutions, rights, duties, etc.):4.(Numa) omnis partis religionis statuit sanctissime,
Cic. Rep. 2, 14, 26:hoc judicium sic exspectatur ut non unae rei statui, sed omnibus constitui putetur,
id. Tull. 15, 36:ad formandos animos statuendasque vitae leges, Quint. prooem. 14: sic hujus (virtutis) ut caelestium statuta magnitudo est,
Sen. Ep. 79, 10:vectigal etiam novum ex salaria annona statuerunt,
Liv. 29, 37, 2:novos statuere fines,
id. 42, 24, 8:neque eos quos statuit terminos observat,
id. 21, 44, 5:quibus rebus cum pax statuta esset,
Just. 5, 10, 8; so id. 25, 1, 1:sedesque ibi statuentibus,
id. 18, 5, 11.—With double acc., to constitute, appoint, create:B.Hirtius arbitrum me statuebat non modo hujus rei, sed totius consulatus sui,
Cic. Att. 14, 1, a, 2:telluris erum natura nec illum, nec quemquam constituit,
Hor. S. 2, 2, 130:de principatu (vinorum) se quisque judicem statuet,
Plin. 14, 6, 8, § 59:praefectus his statuitur Andragoras,
Just. 21, 4, 5.—To determine, fix, etc. (of temporal or local relations); constr. usually with acc. and dat. or acc. and gen.1.Modum statuere alicui or alicujus rei, to determine the manner, mode, or measure of, assign limits, restrictions or restraints to a thing or person, to impose restraints upon.(α).With dat.:(β).diuturnitati imperii modum statuendum putavistis,
that a limit should be assigned to the duration of his power, Cic. Imp. Pomp. 9, 26:statui mihi tum modum et orationi meae,
imposed restraints upon myself and my words, id. Verr. 2, 5, 63, § 163:non statuendo felicitati modum, nec cohibendo fortunam,
by not assigning any limits to his success, Liv. 30, 30, 23 (Pompeium) affirmabant, libertati publicae statuturum modum, Vell. 2, 40:cupidinibus statuat natura modum,
Hor. S. 1, 2, 111:quem modum sibi ipsa statuit (crudelitas)?
Val. Max. 9, 2 pr.:modum ipsae res statuunt (i. e. sibi),
Plin. 28, 15, 61, § 216:modum nuptiarum sumptibus statuerunt,
Just. 21, 4, 5:timori quem meo statuam modum?
Sen. Thyest. 483;and with finem: jam statui aerumnis modum et finem cladi,
id. Herc. Fur. 206. —With gen.:2.honestius te inimicitiarum modum statuere potuisse quam me humanitatis,
Cic. Sull. 17, 48:ipse modum statuam carminis,
Ov. Tr. 1, 11, 44:errorisque sui sic statuisse modum,
Prop. 3, 12 (4, 11), 36:modum statuunt fellis pondere denarii,
they limit the quantity of the gall to the weight of a denarius, Plin. 28, 19, 77, § 254.—Condicionem or legem alicui, to impose a condition or law upon one, to dictate, assign a condition to:3.hanc tu condicionem statuis Gaditanis,
Cic. Balb. 10, 25:providete ne duriorem vobis condicionem statuatis ordinique vestro quam ferre possit,
id. Rab. Post. 6, 15:alter eam sibi legem statuerat ut, etc.,
id. Phil. 10, 6, 12: pretio statuta lege ne modum excederet, etc., the law being assigned to the price that not, etc., i. e. the price being limited by the law, etc., Plin. 33, 7, 40, § 118:pacis legem universae Graeciae statuit,
Just. 9, 5, 2.—So with ellipsis of dat., to agree upon, stipulate:statutis condicionibus,
Just. 6, 1, 3:omnibus consentientibus Carthago conditur, statuto annuo vectigali pro solo urbis,
id. 18, 5, 14. —Finem, to assign or put an end to, make an end of:4.haud opinor commode Finem statuisse orationi militem,
Ter. Hec. 1, 2, 21:et finem statuit cuppedinis atque timoris,
Lucr. 6, 25:cum Fulvius Flaccus finem poenae eorum statuere cogeretur,
Val. Max. 3, 2, ext. 1: majores vestri omnium magnarum rerum et principia exorsi ab diis sunt, et finem statuerunt, finished, Liv. 45, 39, 10; so,terminum: nam templis numquam statuetur terminus aevi,
Stat. S. 3, 1, 180:cum consilii tui bene fortiterque suscepti eum tibi finem statueris, quem ipsa fortuna terminum nostrarum contentionum esse voluisset,
since you have assigned that end, Cic. Fam. 6, 22, 2.—Pretium alicui rei, to assign a price to something; fix, determine the price of something:5.quae probast mers, pretium ei statuit,
Plaut. Mil. 3, 1, 132:numquam avare pretium statui arti meae,
Ter. Heaut. prol. 48:statuit frumento pretium,
Tac. A. 2, 87; so with dat. understood:ut eos (obsides) pretio quantum ipsi statuissent patres redimi paterentur,
Liv. 45, 42, 7:pretium statuit (i. e. vecturae et sali),
id. 45, 29, 13; so with in and acc.: ut in singulas amphoras (vini) centeni nummi statuantur, that the price may be set down at 100 sesterces for an amphora, Plin. 14, 4, 6, § 56.—Statuere diem, horam, tempus, locum alicui rei, or alicui, or with dat. gerund., to assign or appoint a day, time, place, etc. (for the more usual diem dicere):6.statutus est comitiis dies,
Liv. 24, 27, 1:diem patrando facinori statuerat,
id. 35, 35, 15:multitudini diem statuit ante quam sine fraude liceret ab armis discedere,
Sall. C. 36, 2:dies insidiis statuitur,
id. J. 70, 3:ad tempus locumque colloquio statuendum,
Liv. 28, 35, 4:subverti leges quae sua spatia (= tempora) quaerendis aut potiundis honoribus statuerint,
Tac. A. 2, 36.—With ellipsis of dat.:observans quem statuere diem,
Mart. 4, 54, 6:noctem unam poscit: statuitur nox,
Tac. A. 13, 44.—Esp. in the part. statutus, fixed, appointed (in MSS. and edd. often confounded with status; v. sisto fin.):institum ut quotannis... libri diebus statutis (statis) recitarentur,
Suet. Claud. 42:ut die statuta omnes equos ante regiam producerent,
Just. 1, 10, 1:quaedam (genera) statutum tempus anni habent,
Plin. 17, 18, 30, § 135:fruges quoque maturitatem statuto tempore expectant,
Curt. 6, 3, 7:sacrificium non esse redditum statuto tempore,
id. 8, 2, 6:statuto tempore quo urbem Mithridati traderet,
Just. 16, 4, 9:cum ad statutam horam omnes convenissent,
id. 1, 10, 8:intra tempus statutum,
fixed by the law, Dig. 4, 4, 19 and 20.—To recount, count up, state (very rare): statue sex et quinquaginta annos, quibus mox divus Augustus rempublicam rexit: adice Tiberii tres et viginti... centum et viginti anni colliguntur, count, fix the number at, Tac. Or. 17:C.Cinyphiae segetis citius numerabis aristas... quam tibi nostrorum statuatur summa laborum,
Ov. P. 2, 7, 29.—To decide, determine, with reference to a result, to settle, fix, bring about, choose, make a decision.1.Of disputes, differences, questions, etc., between others.(α).With interrog.-clause:(β).ut statuatis hoc judicio utrum posthac amicitias clarorum virorum calamitati hominibus an ornamento esse malitis,
Cic. Balb. 28, 65:eam potestatem habetis ut statuatis utrum nos... semper miseri lugeamus, an, etc.,
id. Mil. 2, 4:in hoc homine statuatis, possitne senatoribus judicantibus homo nocentissim us pecuniosissimusque damnari,
id. Verr. 1, 16, 47:vos statuite, recuperatores, utra (sententia) utilior esse videatur,
id. Caecin. 27, 77:decidis tu statuisque quid iis ad denarium solveretur,
id. Quint. 4, 17:magni esse judicis statuere quid quemque cuique praestare oporteret,
id. Off. 3, 17, 70:mihi vero Pompeius statuisse videtur quid vos in judicando spectare oporteret,
id. Mil. 6, 15:semel (senatus) statuerent quid donatum Masinissae vellent,
Liv. 42, 23:nec quid faciendum modo sit statuunt, sed, etc.,
decide, dictate, id. 44, 22:nondum statuerat conservaret eum necne,
Nep. Eum. 11, 2:statutumque (est) quantum curules, quantum plebei pignoris caperent,
Tac. A. 13, 28: semel nobis esse statuendum quod consilium in illo sequamur, August. ap. Suet. Claud. 4. —With de:(γ).ut consules de Caesaris actis cognoscerent, statuerent, judicarent,
Cic. Att. 16, 16, B, 8:et collegas suos de religione statuisse, in senatu de lege statuturos,
id. ib. 4, 2, 4:ut de absente eo C. Licinius statueret ac judicaret,
Liv. 42, 22:si de summa rerum liberum senatui permittat rex statuendi jus,
id. 42, 62: qui ab exercitu ab imperatore eove cui de ea re statuendi potestas fuerit, dimissus erit, Edict. Praet. in Dig. 3, 2, 1.—Often with reference to punishment:cum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo habetote, vos simul de exercitu Catilinae decernere,
Sall. C. 52, 17:satis visum de Vestilia statuere,
to pass sentence against, Tac. A. 2, 85:jus statuendi de procuratoribus,
id. ib. 12, 54:facta patribus potestate statuendi de Caeciliano,
id. ib. 6, 7; so id. ib. 13, 28; cf. id. ib. 15, 14; 2, 85; Suet. Tib. 61 fin. —In partic.: de se statuere, to decide on, or dispose of one's self, i. e. of one's life, = to commit suicide:eorum qui de se statuebant humabantur corpora,
Tac. A. 6, 29.—With de and abl. and interrog.-clause:(δ).si quibusdam populis permittendum esse videatur ut statuant ipsi de suis rebus quo jure uti velint,
Cic. Balb. 8, 22.—With contra:(ε).consequeris tamen ut eos ipsos quos contra statuas aequos placatosque dimittas,
Cic. Or. 10, 34. —With indef. obj., usu. a neutr. pron.:(ζ).utrum igitur hoc Graeci statuent... an nostri praetores?
Cic. Fl. 12, 27:dixisti quippiam: fixum (i. e. id) et statutum est,
id. Mur. 30, 62:eoque utrique quod statuit contenti sunt,
Caes. B. C. 1, 87:senatus, ne quid absente rege statueret,
Liv. 39, 24, 13:maturato opus est, quidquid statuere placet (senatui),
id. 8, 13, 17:id ubi in P. Licinio ita statutum est,
id. 41, 15, 10:interrogatus quid ipse victorem statuere debere censeret,
Curt. 8, 14, 43:quid in futurum statuerim, aperiam,
Tac. A. 4, 37:utque rata essent quae procuratores sui in judicando statuerent,
Suet. Claud. 12;qul statuit aliquid parte inaudita altera, aequum licet statuerit, haud aequus fuit,
Sen. Med. 2, 199:non ergo quod libet statuere arbiter potest,
Dig. 4, 8, 32, § 15; cf.:earum rerum quas Caesar statuisset, decrevisset, egisset,
Cic. Att. 16, 16, C, 11.—With de or super and abl.:(η).vos de crudelissimis parricidis quid statuatis cunctamini?
Sall. C. 52, 31:nihil super ea re nisi ex voluntate filii statuere,
Suet. Tib. 13:ne quid super tanta re absente principe statueretur,
Tac. H. 4, 9.—Absol., mostly pass. impers.:(θ).ita expediri posse consilium ut pro merito cujusque statueretur,
Liv. 8, 14, 1:tunc ut quaeque causa erit statuetis,
id. 3, 53, 10:non ex rumore statuendum,
decisions should not be founded on rumors, Tac. A. 3, 69.—With cognoscere, to examine ( officially) and decide:2.petit ut vel ipse de eo causa cognita statuat, vel civitatem statuere jubeat,
Caes. B. G. 1, 19:consuli ut cognosceret statueretque senatus permiserat,
Liv. 39, 3, 2:missuros qui de eorum controversiis cognoscerent statuerentque,
id. 40, 20, 1; 45, 13, 11:quod causa cognita erit statuendum,
Dig. 2, 11, 2, § 8.—With reference to the mind of the subject, to decide, to make up one's mind, conclude, determine, be convinced, usu. with interrog.clause:D. 1.numquam intellegis, statuendum tibi esse, utrum illi homicidae sint an vindices libertatis,
Cic. Phil. 2, 12, 30:illud mirum videri solet, tot homines... statuere non potuisse, utrum judicem an arbitrum, rem an litem dici oporteret,
id. Mur. 12, 27:neque tamen possum statuere, utrum magis mirer, etc.,
id. de Or. 3, 22, 82:ipsi statuerent, quo tempore possent suo jure arma capere,
id. Tull. 5, 12:ut statuerem quid esset faciendum,
id. Att. 7, 26, 3:statuere enim qui sit sapiens, vel maxime videtur esse sapientis,
id. Ac. 2, 3, 9:si habes jam statutum quid tibi agendum putes,
id. Fam. 4, 2, 4:tu quantum tribuendum nobis putes statuas ipse, et, ut spero, statues ex nostra dignitate,
id. ib. 5, 8, 4:vix statui posse utrum quae pro se, an quae contra fratrem petiturus esset ab senatu magis impetrabilia forent,
Liv. 45, 19, 6:quam satis statuerat, utram foveret partem,
id. 42, 29, 11:posse ipsam Liviam statuere, nubendum post Drusum, an, etc.,
Tac. A. 4, 40:statue quem poenae extrahas,
Sen. Troad. 661.—So with apud animum, to make up one's mind:vix statuere apud animum meum possum atrum pejor ipsa res an pejore exemplo agatur,
Liv. 34, 2, 4:proinde ipsi primum statuerent apud animos quid vellent,
id. 6, 39, 11.—Rarely with neutr, pron. as object:quidquid nos de communi sententia statuerimus,
Cic. Fam. 4, 1, 2:sic statue, quidquid statuis, ut causam famamque tuam in arto stare scias,
Sen. Herc. Fur. 1306.—With ut or ne: statuunt ut decem milia hominum in oppidum submittantur, [p. 1754] Caes. B. G. 7, 21:2.eos (Siculos) statuisse ut hoc quod dico postularet,
Cic. Verr. 2, 2, 42, § 103:statuunt illi atque decernunt ut eae litterae... removerentur,
id. ib. 2, 2, 71, §173: statuit iste ut arator... vadimonium promitteret,
id. ib. 2, 3, 15, §38: orare patres ut statuerent ne absentium nomina reciperentur,
id. ib. 2, 2, 42, §103: statuitur ne post M. Brutum proconsulem sit Creta provincia,
id. Phil. 2, 38, 97:(Tiberius) auxit patrum honorem statuendo ut qui ad senatum provocavissent, etc.,
Tac. A. 14, 28:statuiturque (a senatu) ut... in servitute haberentur,
id. ib. 12, 53.—So of a decree, determination, or agreement by several persons or parties to be carried out by each of them:statutum esse (inter plebem et Poenos) ut... impedimenta diriperent,
Liv. 23, 16, 6:Athenienses cum statuerent, ut urbe relicta naves conscenderent,
Cic. Off. 3, 11, 48:statuunt ut fallere custodes tentent,
Ov. M. 4, 84.—With acc. (post-Aug.):3.remedium statuere,
to prescribe a remedy against public abuses, Tac. A. 3, 28; 6, 4:Caesar ducentesimam (vectigalis) in posterum statuit,
decreed that one half of one per cent. be the tax, id. ib. 2, 42.—So with sic (= hoc):sic, di, statuistis,
Ov. M. 4, 661.—With dat. and acc. (not ante-Aug.):4.eis (Vestalibus) stipendium de publico statuit,
decreed, allowed a salary, Liv. 1, 20, 3:Aurelio quoque annuam pecuniam statuit princeps,
decreed, granted, Tac. A. 13, 34:biduum criminibus obiciendis statuitur,
are allowed, id. ib. 3, 13:itaque et alimenta pueris statuta... et patribus praemia statuta,
Just. 12, 4, 8:ceu Aeolus insanis statuat certamina ventis,
Stat. Th. 6, 300:non hoc statui sub tempore rebus occasum Aeoniis,
id. ib. 7, 219:statuere alicui munera,
Val. Fl. 2, 566.—With dat. and interrog.-clause:5. (α).cur his quoque statuisti quantum ex hoc genere frumenti darent,
Cic. Verr. 2, 5, 21, § 53:ordo iis quo quisque die supplicarent, statutus,
Liv. 7, 28, 8.—With poenam, etc., with or without in and acc. pers. (mostly post-Aug.):(β).considerando... in utra (lege) major poena statuatur,
Cic. Inv. 2, 49, 145:poenam statui par fuisse,
Tac. A. 14, 49:qui non judicium, sed poenam statui videbant,
id. ib. 11, 6:eadem poena in Catum Firmium statuitur,
id. ib. 6, 31:senatu universo in socios facinoris ultimam statuente poenam,
Suet. Caes. 14;so with mercedem (= poenam): debuisse gravissimam temeritatis mercedem statui,
Liv. 39, 55, 3; cf.also: Thrasea, non quidquid nocens reus pati mereretur, id egregio sub principe statuendum disseruit,
Tac. A. 14, 48.— Absol.:non debere eripi patribus vim statuendi (sc. poenas),
Tac. A. 3, 70.—With indef. obj., generally with in and acc.: aliquid gravius in aliquem, to proceed severely against:(γ).obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem statueret,
Caes. B. G. 1, 20:fac aliquid gravius in Hejum statuisse Mamertinos,
Cic. Verr. 2, 4, 9, § 19:res monet cavere ab illis magis quam quid in illos statuamus consultare,
Sall. C. 52, 3:qui cum triste aliquid statuit, fit tristis et ipse,
Ov. P. 2, 2, 119:si quid ob eam rem de se crudelius statuerent,
Just. 2, 15, 10.—With a word expressing the kind of punishment (post-Aug.):(δ).in Pompeiam Sabinam exilium statuitur,
Tac. A. 6, 24 (18).—De capite, to pass sentence of death:E.legem illam praeclaram quae de capite civis Romani nisi comitiis centuriatis statui vetaret,
Cic. Rep. 2, 36, 61.—Referring to one's own acts, to resolve, determine, purpose, to propose, with inf. (first in Cic.;F.freq. and class.): statuit ab initio et in eo perseveravit, jus publicano non dicere,
Cic. Prov. Cons. 5, 10:P. Clodius cum statuisset omni scelere in praetura vexare rem publicam,
id. Mil. 9, 24:statuerat excusare,
to decline the office, id. Lig. 7, 21:cum statuissem scribere ad te aliquid,
id. Off. 1, 2, 4:quod iste certe statuerat et deliberaverat non adesse,
id. Verr. 2, 1, 1, § 1:se statuisse animum advertere in omnes nauarchos,
id. ib. 2, 5, 40, §105: nam statueram in perpetuum tacere,
id. Fam. 4, 4, 4:statueram... nihil de illo dicere,
id. Fragm. Clod. 1, 1:statueram recta Appia Romam (i. e. venire),
id. Att. 16, 10, 1:Pompeius statuerat bello decertare,
Caes. B. C. 3, 86: si cedere hinc statuisset, Liv. 44, 39, 7:triumphare mense Januario statuerat,
id. 39, 15:immemor sim propositi quo statui non ultra attingere externa nisi qua Romanis cohaererent rebus,
id. 39, 48:rex quamquam dissimulare statuerat,
id. 42, 21:opperiri ibi hostium adventum statuit,
id. 42, 54, 9:ut statuisse non pugnare consules cognitum est,
id. 2, 45, 9:exaugurare fana statuit,
id. 1, 55, 2:Delphos mittere statuit,
id. 1, 56, 5:eos deducere in agros statuerunt,
id. 40, 38, 2:tradere se, ait, moenia statuisse,
id. 8, 25, 10:Samnitium exercitus certamine ultimo fortunam experiri statuit,
id. 7, 37, 4:statuit sic adfectos hosti non obicere,
id. 44, 36, 2:sub idem tempus statuit senatus Carthaginem excidere,
Vell. 1, 12, 2:statui pauca disserere,
Tac. H. 4, 73:amoliri juvenem specie honoris statuit,
id. A. 2, 42:statuerat urbem novam condere,
Curt. 4, 8, 1:statuerat parcere urbi conditae a Cyro,
id. 7, 6, 20:rex statuerat inde abire,
id. 7, 11, 4:Alexander statuerat ex Syria petere Africam,
id. 10, 1, 17; 10, 5, 24; 5, 27 (9), 13; so,statutum habere cum animo ac deliberatum,
to have firmly and deliberately resolved, Cic. Verr. 2, 3, 41, § 95.—With sic:caedis initium fecisset a me, sic enim statuerat,
id. Phil. 3, 7, 29.—To judge, declare as a judgment, be of opinion, hold (especially of legal opinions), think, consider (always implying the establishment of a principle, or a decided conviction; cf.: existimo, puto, etc.).1.With acc. and inf.a.In gen.:b.senatus consulta falsa delata ab eo judicavimus... leges statuimus per vim et contra auspicia latas,
Cic. Phil. 12, 5, 12:statuit senatus hoc ne illi quidem esse licitum cui concesserat omnia,
id. Verr. 2, 3, 35, § 81:quin is tamen (judex) statuat fieri non posse ut de isto non severissime judicetur,
id. ib. 2, 3, 62, §144: hujusce rei vos (recuperatores) statuetis nullam esse actionem qui obstiterit armatis hominibus?
id. Caecin. 13, 39, ut quisquam juris numeretur peritus, qui id statuit esse jus quod non oporteat judicari, who holds that to be the law, id. ib. 24, 68:is (Pompeius) se in publico statuit esse non posse,
id. Pis. 13, 29:tu unquam tantam plagam tacitus accipere potuisses, nisi hoc ita statuisses, quidquid dixisses te deterius esse facturum?
id. Verr. 2, 3, 58, § 133:si causa cum causa contenderet, nos nostram perfacile cuivis probaturos statuebamus,
we were sure, id. Quint. 30, 92:non statuit sibi quidquam licere quod non patrem suum facere vidisset,
id. Verr. 2, 3, 90, § 211:hi sibi nullam societatem communis utilitatis causa statuunt esse cum civibus,
assume, id. Off. 3, 6, 28:cum igitur statuisset opus esse ad eam rem constituendam pecunia,
had become convinced, id. ib. 2, 23, 82:quo cive neminem ego statuo in hac re publica esse fortiorem,
id. Planc. 21, 51:quam quidem laudem sapientiae statuo esse maximam,
id. Fam. 5, 13, 1:hoc anno statuit temporis esse satis,
Ov. F. 1, 34:nolim statuas me mente maligna id facere,
Cat. 67, 37.— So with sic:velim sic statuas tuas mihi litteras longissimas quasque gratissimas fore,
Cic. Fam. 7, 33 fin.:ego sic statuo a me in hac causa pietatis potius quam defensionis partes esse susceptas,
I hold, lay down as the principle of my defence, id. Sest. 2, 3:quod sic statuit omnino consularem legem nullam putare,
id. ib. 64, 135:sic statuo et judico, neminem tot et tanta habuisse ornamenta dicendi,
id. Or. 2, 28, 122. —Hence, statui, I have judged, i. e. I know, and statueram, I had judged, i. e. I knew:ut ego qui in te satis consilii statuerim esse, mallem Peducaeum tibi consilium dare quam me, ironically,
Cic. Att. 1, 5, 4:qui saepe audissent, nihil esse pulchrius quam Syracusarum moenia, statuerant se, si ea Verre praetore non vidissent, numquam esse visuros,
id. Verr. 2, 5, 36, § 95.—With neutr. pron.:si dicam non recte aliquid statuere eos qui consulantur,
that they hold an erroneous opinion, Cic. Caecin. 24, 68; cf.:quis hoc statuit umquam, aut cui concedi potest, ut eum jure potuerit occidere a quo, etc.,
id. Tull. 24, 56; Quint. 5, 13, 21.—Particularly of a conclusion drawn from circumstances, to judge, infer, conclude; declare (as an inference):c.cum tuto senatum haberi non posse judicavistis, tum statuiistis, etiam intra muros Antonii scelus versari,
Cic. Phil. 3, 5, 13: quod si aliter statuetis, videte ne hoc vos statuatis, qui vivus decesserit, ei vim non esse factam, id. Caecin. 16, 46:quid? si tu ipse statuisti, bona P. Quinctii ex edicto possessa non esse?
id. Quint. 24, 76:ergo ad fidem bonam statuit pertinere notum esse emptori vitium quod nosset venditor,
id. Off. 3, 16, 67:Juppiter esse pium statuit quodcumque juvaret,
Ov. H. 4, 133.—With neutr. pron.:hoc (i. e. litteris Gabinii credendum non esse) statuit senatus cum frequens supplicationem Gabinio denegavit,
Cic. Prov. Cons. 6, 14:quod si tum statuit opus esse, quid cum ille decessisset, Flacco existimatis statuendum et faciendum fuisse?
id. Fl. 12, 29; cf. id. Caecin. 16, 46, supra; so,hoc si ita statuetis,
id. ib. 16, 47.—Esp. with gerund.-clause.(α).To hold, judge, think, consider, acknowledge, that something must be done, or should have been done:(β).tu cum tuos amicos in provinciam quasi in praedam invitabas... non statuebas tibi de illorum factis rationem esse reddendam?
did you not consider, did it not strike you? Cic. Verr. 2, 2, 11, § 29: statuit, si hoc crimen extenuari vellet, nauarchos omnes vita esse privandos, he thought it necessary to deprive, etc., id. ib. 2, 5, 40, §103: ut statuas mihi non modo non cedendum, sed etiam tuo auxilio utendum fuisse,
id. Fam. 5, 2, 10:statuebam sic, boni nihil ab illis nugis expectandum,
id. Sest. 10, 24:Antigonus statuit aliquid sibi consilii novi esse capiendum,
Nep. Eum. 8, 4. —So with opus fuisse:ut hoc statuatis oratione longa nihil opus fuisse,
acknowledge, Cic. Verr. 1, 18, 56: causam sibi dicendam esse statuerat jam ante quam hoc usu venit, knew (cf. a. supra), id. ib. 2, 5, 39, § 101. —To think that one must do something, to resolve, propose, usu. with dat. pers.:2.manendum mihi statuebam quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria,
Cic. Phil. 1, 1, 1: quae vobis fit injuria si statuimus, vestro nobis judicio standum esse, if we conclude, purpose, to abide, etc., id. Fl. 27, 65:ut ea quae statuisses tibi in senatu dicenda, reticeres,
id. Fam. 5, 2, 1:statuit tamen nihil sibi in tantis injuriis gravius faciendum,
id. Clu. 6, 16:Caesar statuit exspectandam classem,
Caes. B. G. 3, 14:non expectandum sibi statuit dum, etc.,
id. ib. 1, 11:quod eo tempore statuerat non esse faciendum,
id. B. C. 3, 44:statuit sibi nihil agitandum,
Sall. J. 39, 5:Metellus statuit alio more bellum gerendum,
id. ib. 54, 5:Laco statuit accuratius sibi agendum cum Pharnabazo,
Nep. Alcib. 10, 2:sororis filios tollendos statuit,
Just. 38, 1.—With ut:3.si, ut Manilius statuebat, sic est judicatum (= ut judicandum esse statuebat),
Cic. Caecin. 24, 69:ut veteres statuerunt poetae (ut = quod ita esse),
id. Arat. 267 (33): quae majora auribus accepta sunt quam oculis noscuntur, ut statuit, as he thought, i. e. that those things were greater, etc., Liv. 45, 27:cum esset, ut ego mihi statuo, talis qualem te esse video,
Cic. Mur. 14, 32.—With two acc. (= duco, existimo):omnes qui libere de re publica sensimus, statuit ille quidem non inimicos, sed hostes,
regarded not as adversaries, but as foes, Cic. Phil. 11, 1, 3:Anaximenes aera deum statuit,
id. N. D. 10, 26:voluptatem summum bonum statuens,
id. Off. 1, 2, 5:video Lentulum cujus ego parentem deum ac patronum statuo fortunae ac nominis mei,
id. Sest. 69, 144:si rectum statuerimus concedere amicis quidquid velint,
id. Lael. 11, 38:Hieronymus summum bonum statuit non dolere,
id. Fin. 2, 6, 19:noster vero Plato Titanum e genere statuit eos qui... adversentur magistratibus,
id. Leg. 3, 2, 5:decretum postulat, quo justae inter patruos fratrumque filias nuptiae statuerentur,
Tac. A. 12, 7:optimum in praesentia statuit reponere odium,
id. Agr. 39.— P. a.: stătūtus, a, um, i. e. baculo, propped, leaning on a stick (dub. v. I. C. supra):vidistis senem... statutum, ventriosum?
Plaut. Rud. 2, 2, 11.—Hence, subst.: stătūtum, i, n., a law, decision, determination, statute (late Lat.):Dei,
Lact. 2, 16, 14:Parcarum leges ac statuta,
id. 1, 11, 14:statuta Dei et placita,
id. 7, 25, 8. -
12 coepio
coepĭo, ĕre, coepi, coeptum - tr. - entreprendre de, commencer à, se mettre à, tenter. - à l'époque classique on n'emploie que les formes du parfait et du supin; au présent, on emploie incipio. - la conjugaison. - coepi + inf. prés. actif ou déponent: je me mis à. - coepit dicere: il commença à parler. - plurima miscere coepit, Nep.: **il se mit à remuer et brouiller une foule de choses** = il se mit à faire toute sorte d'intrigues. - eorum agros populari coeperunt, Caes.: ils se mirent à ravager leurs champs. - cum ver esse coeperat, Cic.: quand le printemps avait commencé à se montrer. - coeptus sum + inf. prés. passif: je me mis à. - pons institui coeptus est, Caes.: on se mit à construire le pont. - vasa fictilia conjici coepta sunt, Nep.: on se mit à lancer les vases de terre. - res agi coepta est, Cic. Clu.: on commença à plaider. - lapides jaci coepti sunt, Caes.: on se mit à lancer des pierres. - postquam apud Cadmeam cum Lacedaemoniis pugnari coeptum est, in primis stetit, Nep.: quand on commença d’attaquer les Lacédémoniens à la Cadmée, il se tint aux premiers rangs. - avec inf. prés. actif - mitescere discordiae intestinae metu communi coeptae, Liv. 5: les discordes civiles s'apaisèrent devant le danger commun. - coepi + inf. prés. passif (chez les poètes et les historiens): je me mis à. - occidi coepere (= coeperunt), Tac.: on se mit à les tuer. - non coepio pugnas, Plaut.: je n'engage pas de lutte, je ne combats pas. - ubi dies coepit, Sall.: dès que le jour parut. - vere coepturo, Plin.: aux approches du printemps. - coeptus, a, um: commencé, entrepris, projeté. - coepta luce: au commencement du jour. - coepto exemplo, Tac.: l'exemple une fois donné. - offensiones ob rempublicam coeptae, Tac. An. 6, 15: inimitiés encourues pour l'Etat.* * *coepĭo, ĕre, coepi, coeptum - tr. - entreprendre de, commencer à, se mettre à, tenter. - à l'époque classique on n'emploie que les formes du parfait et du supin; au présent, on emploie incipio. - la conjugaison. - coepi + inf. prés. actif ou déponent: je me mis à. - coepit dicere: il commença à parler. - plurima miscere coepit, Nep.: **il se mit à remuer et brouiller une foule de choses** = il se mit à faire toute sorte d'intrigues. - eorum agros populari coeperunt, Caes.: ils se mirent à ravager leurs champs. - cum ver esse coeperat, Cic.: quand le printemps avait commencé à se montrer. - coeptus sum + inf. prés. passif: je me mis à. - pons institui coeptus est, Caes.: on se mit à construire le pont. - vasa fictilia conjici coepta sunt, Nep.: on se mit à lancer les vases de terre. - res agi coepta est, Cic. Clu.: on commença à plaider. - lapides jaci coepti sunt, Caes.: on se mit à lancer des pierres. - postquam apud Cadmeam cum Lacedaemoniis pugnari coeptum est, in primis stetit, Nep.: quand on commença d’attaquer les Lacédémoniens à la Cadmée, il se tint aux premiers rangs. - avec inf. prés. actif - mitescere discordiae intestinae metu communi coeptae, Liv. 5: les discordes civiles s'apaisèrent devant le danger commun. - coepi + inf. prés. passif (chez les poètes et les historiens): je me mis à. - occidi coepere (= coeperunt), Tac.: on se mit à les tuer. - non coepio pugnas, Plaut.: je n'engage pas de lutte, je ne combats pas. - ubi dies coepit, Sall.: dès que le jour parut. - vere coepturo, Plin.: aux approches du printemps. - coeptus, a, um: commencé, entrepris, projeté. - coepta luce: au commencement du jour. - coepto exemplo, Tac.: l'exemple une fois donné. - offensiones ob rempublicam coeptae, Tac. An. 6, 15: inimitiés encourues pour l'Etat.* * *Coepit clamare. Terent. Il commenca.\Melius coepisti quam desinis. Ouid. Tu as mieulx commencé que tu n'acheves.\Coepit esse primus dies moenibus. Propert. C'est le jour que les murailles de la ville commencerent à estre edifiees.\Exordium coepit. Ennius apud Ciceronem. Le commencement commenca.\Obsidium coepit. Tacit. Le siege commenca.\Coepit odium glandis. Lucret. On commenca à se fascher de manger gland.\Coepta est oratio fieri, pro Coepit. Cic. A commencé.\Coepere vrbem nouam mapalibus Tyrii. Sil. Ont commencé à bastir une nouvelle ville.\Poenitet coepisse. Cic. D'avoir commencé.\Recipere se coepit in aliquem locum. Plancus Ciceroni. Il commenca à se retirer.\Coepi, cum verbo inchoatiuo: vt Coepit albescere. Virgil. Il commenca à devenir blanc.\Coepit, pro Incoepit loqui. Virgil. Il commenca à parler.\Coeptus sum, pro coepi. Liu. J'ay commencé. -
13 sui
sŭi ( gen.), dat. sibī̆, acc. and abl. se or sese, sing. and plur. (old dat. sibei, C. I. L. 1, 38; 1, 1056;I.1, 1180 et saep.: sibe,
ib. 1, 1267; 5, 300; cf. Quint. 1, 7, 24; and v. Neue, Formenl. 2, p. 180 sq.; on the quantity of the final i, v. Ritschl, Opusc. 2, p. 632 sqq.; old acc. sed, C. I. L. 1, 196, 13 sq.; 1, 197, 21; strengthened acc. sepse = se ipse, Cic. Rep. 3, 8, 12; cf. Sen. Ep. 108, 32:semet,
Hor. S. 1, 6, 78; Liv. 2, 12, 7; 2, 44, 8 al.), pron. of 3d pers. in recipr. and reflex. sense [Sanscr. sva-, svajam-, self; Gr. he, We, sphe (hou, hoi, he); cf. suus, old Lat. sovos; v. Curt. Gr. Etym. p. 396; Corss. Ausspr. 2, p. 54], of himself, of herself, of itself, of themselves; one another, each other, etc.; him, her, it, them; and, as subj. of inf., he, she, it, they (on the use of se or sese in acc., cf.: ut se dicamus, cum aliquem quid in alium fecisse ostendimus, ut puta: ille dicit se hoc illi fecisse;cum autem in se ipsum, tunc dicamus sese, velut: dixit sese hoc sibi fecisse,
Charis. 1, 15, p. 86 P.; but the distinction is not commonly observed; the two forms being used indifferently, except that sese is preferred where there is emphasis, especially at the beginning or end of a clause, or in reference to a preceding ipse; v. infra; and cf. Neue, Formenl. 2, p. 182 sqq.).Prop., as pron. reflex., of an object considered as receiving or affected by its own act, himself, herself, itself, themselves.A.In all clauses, referring to the grammatical subject of the clause.1.As direct obj. of verb:2.dedistine gladium, qui se occideret?
Plaut. Trin. 1, 2, 92:artis eloquar quem ad modum se expediant,
id. ib. 2, 1, 10:se in plagas conicere,
id. ib. 2, 1, 12:numquam erit alienis gravis qui suis se concinnat levem,
id. ib. 3, 2, 58: se aperiunt, Ter. And. 4, 1, 8:adplicat ad Chrysidis patrem se,
id. ib. 5, 4, 22:si is posset ab ea sese avellere,
id. Hec. 4, 1, 39:hi se ad nos adplicant,
id. Heaut. 2, 4, 13:per eos, ne causam diceret, se eripuit,
Caes. B. G. 1, 4:cum ferrum se inflexisset,
id. ib. 1, 25:praecipites fugae sese mandabant,
id. ib. 2, 24:si se telo defenderet fur,
Cic. Mil. 3, 9:Catoni licuit Tusculi se in otio delectare,
id. Rep. 1, 1, 1:solum igitur quod se ipsum movet, numquam ne moveri quidem desinit,
id. ib. 6, 25, 27:statim homo se erexit,
id. Rosc. Am. 22, 60:majores acceperamus se a Gallis auro redemisse,
Liv. 22, 59, 7:in montem sese recipere,
Caes. B. G. 1, 25; 1, 26; Cic. Fin. 3, 19, 63:ad inpedimenta se conferre,
Caes. B. G. 1, 26:sese alicui ad pedes proicere,
id. ib. 1, 31:se gerere,
to behave, Cic. Agr. 2, 19, 53:sic se res habet, ut, etc.,
id. de Or. 2, 67, 271; id. Fin. 1, 7, 25; 5, 10, 27 sq.:quod uxor sua ex fico se suspendisset,
Quint. 6, 3, 88. — Strengthened by ipse, nom.:hic se ipsus fallit,
Ter. And. 3, 2, 15:ut se ipse diliget,
Cic. Fin. 2, 11, 33:ipse enim se quisque diligit,
id. Lael. 21, 80:ita non modo superiores, sed etiam se ipse correxerat,
id. Or. 52, 176:omne animal se ipsum diligit,
id. Fin. 5, 9, 24:neque prius vim adhibendam putaverunt, quam se ipse indicasset,
Nep. Paus. 4, 3:miles se ipse interfecit,
Tac. H. 3, 51; 4, 11:ne, ignorando regem, semet ipse aperiret quis esset,
Liv. 2, 12, 7:nec sese ipsi gravant,
Quint. 1, 12, 10.—Sometimes acc.:inperator qui se ipsum non continet,
Cic. Imp. Pomp. 13, 38:quid est enim se ipsum colligere, nisi, etc.,
id. Tusc. 4, 36, 78; 1, 23, 53:ut quidam imperatores se ipsos dis inmortalibus devoverent,
id. N. D. 2, 3, 10:quod si se ipsos illi nostri liberatores e conspectu nostro abstulerunt,
id. Phil. 2, 44, 114:admovisse semet ipsos lateri suo,
Curt. 7, 1, 14:gladio se ipsam transfixit,
Vell. 2, 26, 3.—In gerund. construction:ne sui in perpetuum liberandi occasionem dimittant,
Caes. B. G. 5, 38; 3, 6; 4, 34:principes sui conservandi causa profugerunt,
Cic. Cat. 1, 3, 7:maximam causam ad se inundandam terra praestabit,
Sen. Q. N. 3, 29, 4.—As indirect obj.:3.animo servit, non sibi,
Plaut. Trin. 2, 2, 27:sapiens ipsus fingit fortunam sibi,
id. ib. 2, 2, 84:ne ibi diffregisset crura aut cervices sibi,
id. Mil. 3, 1, 126:nil aliud nisi quod sibi soli placet consulit,
id. Trin. 2, 3, 4:quaerunt sibi liberos,
id. Ps. 1, 1, 21:aurum habeat sibi,
id. Mil. 4, 2, 108:illum multae sibi expetessunt,
id. ib. 4, 6, 16:tum me convivam solum abducebat sibi,
Ter. Eun. 3, 1, 17:non sibi soli postulat, etc.,
id. ib. 3, 2, 27:nunc sibi uxorem expetit,
id. And. 3, 2, 40:is sibi legationem ad civitates suscepit,
Caes. B. G. 1, 3:neque sibi homines feros temperaturos existimabat, quin exirent, etc.,
id. ib. 1, 33:hoc sibi nomen adrogare,
Cic. Rep. 1, 33, 50; 1, 5, 9:alia sunt tamquam sibi nata,
id. Fin. 3, 19, 63:proposita sibi morte,
id. Sest. 21, 48; id. Fin. 5, 11, 31:ne, illo cunctante, Numidae sibi consulant,
Sall. J. 62, 1:ut populum Romanum sibi desumerent hostem,
Liv. 7, 20, 5:Turnus, praelatum sibi advenam aegre patiens,
id. 1, 2:petebant ut regis sui filiam matrimonio sibi jungeret,
Curt. 8, 1, 9:nemo sibi tantummodo errat,
Sen. Vit. Beat. 1, 4:locum sibi ad formam sui exsculpsit,
id. Q. N. 4, 3, 4.—With ipse:ipse tantos sibi spiritus sumpserat,
Caes. B. G. 1, 33 fin.:nec ipsi sibi exemplo sunt,
Cic. Lael. 21, 80:iste, quasi praeda sibi advecta, ducit,
id. Verr. 2, 5, 25, § 64:Junius necem sibi ipse conscivit,
id. N. D. 2, 3, 7:voluntarium non sibimet ipse solum, sed etiam funeri suo exilium indixit,
Liv. 39, 52, 9:proinde consulant sibi ipsi,
Just. 16, 4, 15:avaritia, quae quicquid omnibus abstulit, sibi ipsi neget,
Sen. Q. N. 1, prol. 6; cf. Cic. Marc. 5, 13. —After substt., adjj., etc.:4.omnino est amans sui virtus,
Cic. Lael. 26, 98:ut sit sui similis,
Plaut. Trin. 2, 2, 7:omnem naturam esse servatricem sui,
Cic. Fin. 5, 9, 26:cum videret, si non paruisset, dissimilem se futurum sui,
id. Phil. 9, 3, 6; id. Tusc. 1, 19, 43: nihil malo quam et me mei similem esse et illos sui, Caes. ap. Cic. Att. 9, 16, A, 2:habetis ducem memorem vestri, oblitum sui,
Cic. Cat. 4, 9, 19:potens sui,
Hor. C. 3, 29, 41:nihil est tam incontinens sui,
Sen. Q. N. 3, 30, 6:quod sibi obsit, quia sit sibi inimicus,
Cic. Fin. 5, 10, 28: inimicus ipse [p. 1795] sibi putandus est, id. ib.:cum ipsi homines sibi sint per se cari,
id. ib. 5, 13, 38:Medus infestus sibi,
Hor. C. 3, 8, 19:crescit indulgens sibi hydrops,
id. ib. 2, 2, 13; cf.:nec enim utilius quicquam est quam sibi utilem fieri,
Sen. Ben. 1, 11, 5:Campanus se digna probra in insontem jacere,
Liv. 25, 18, 8:(mundus) se ipse consumptione alebat sui,
Cic. Univ. 6:cum multa adsoleat veritas praebere vestigia sui,
Liv. 40, 54, 8:caecus amor sui,
Hor. C. 1, 18, 14:sui contemptor,
Quint. 12, 1, 20:in spem sui bonam adducitur,
Sen. Ira, 2, 21, 3:(aer) ima sui parte maxime varius est,
id. Q. N. 2, 11, 1:ipsa (virtus) pretium sui,
id. Vit. Beat. 9, 4:neque est quod existimes illum vilem sibi fuisse: pretium se sui fecit,
id. Ben. 1, 9, 1:saepe taedio laboris ad vilitatem sui compelluntur ignavi,
Curt. 5, 9, 7:nemo non benignus est sui judex,
Sen. Ben. 2, 26, 1:Romanus in ipso fine vitae vindex sui exstitit,
Val. Max. 3, 2, 11:equestris ordinis juventus omnibus annis bis urbem spectaculo sui celebrabat,
id. 2, 2, 9; cf. with ipse:utpote ipsa sui appellatione virorum majestati debitum a feminis reddens honorem,
id. 2, 1, 7. —With prepp.:5.qui admisit in se culpam,
Plaut. Trin. 1, 2, 6:culpam ut ab se segregent,
id. ib. 1, 2, 42:segregat ab se omnis,
id. Mil. 4, 6, 17; 4, 6, 62:me ad se deduxit,
id. ib. 2, 1, 121; 3, 1, 118; id. Ps. 3, 2, 6:quae me non excludit ab se, sed apud se occludet domi,
id. Men. 4, 2, 108:habet aliud (negotium) magis ex se et majus,
Ter. And. 5, 4, 51:et fingunt quandam inter se nunc fallaciam,
id. ib. 1, 3, 15:duxit secum virginem,
id. Eun. 2, 1, 23; Cic. Att. 5, 17, 3; Liv. 35, 30; 43, 18:ex se generare,
Quint. 1, 1, 36: — pro se quisque = unusquisque, every one, each one singly, etc., freq. in Livy (cf. suus, II. D. 2.):Pro se quisque id quod quisque potest... Edit,
Plaut. Am. 1, 1, 76:pro se quisque alius agnum inmolabat, alius pullum,
Sen. Q. N. 4, 6, 2:pro se quisque sedulo Faciebant,
Ter. Heaut. 1, 1, 74:cum pro se quisque tenderet ad portas,
Liv. 6, 3; 6, 8; 1, 9; 1, 59;2, 6: — Boiosque receptos ad se socios sibi adsciscunt,
Caes. B. G. 1, 5 fin.:exercitum ante se mittit,
id. ib. 1, 21:supra se collocare,
id. ib. 1, 24:ex materia in se omnia recipiente mundum factum esse,
Cic. Ac. 2, 37, 118:litteras ad se ab amico missas protulit,
id. Phil. 2, 4, 7:praedam prae se agentes,
Liv. 5, 45; 38, 21:quam (rem publicam) exercitus, quantum in se fuit, prodebat,
id. 2, 43; 9, 40; Nep. Iphic. 3, 4; cf. id. Hann. 12, 2 (v. infra, II. B. 2.):quibus poterat sauciis ductis secum,
Liv. 4, 39.—Rarely referring to subj. inf.:nam dicere apud eum de facinore... cum per se ipsum consideres, grave est,
Cic. Deiot. 2, 4:non quia per se beatum est malo caruisse,
Sen. Q. N. 1, prol. 6. —With inf. pass. in obj.-clause:6.ne quis se aut suorum aliquem praetermissum queratur,
Cic. Rep. 1, 1, 1:quibus (nominibus) illae res publicae sese appellari velint,
id. ib. 1, 33, 50:qui se minus timidos existimari volebant,
Caes. B. G. 1, 39, 6.—As predicate ( = suus, II. B. 2. d; very rare):B.quisquis est deus, si modo est alius... totus est sensuus, totus visuus, totus audituus, totus animae, totus animi, totus sui,
in his own power, independent, Plin. 2, 7, 5, § 14. —Referring to a logical subject, other than the grammatical subj. of the clause.1.To a definite subj.:2.neque praeter se umquam ei servos fuit,
Plaut. Capt. 3, 4, 48:hunc aiebant indignum civitate ac sese vivere,
id. Trin. 1, 2, 176: exercitum consumptum videtis;quem turpiter se ex fuga recipientem ne qua civitas recipiat, etc.,
Caes. B. G. 7, 20 fin.:reliquos sese convertere cogunt,
id. B. C. 1, 46:multis illi in urbibus reficiendi se et curandi potestas fuit,
Cic. Phil. 9, 3, 6:cur his persequendi juris sui adimis potestatem,
id. Div. in Caecil. 6, 21:cum nihil sit periculosius quam spatium confirmandi sese Antonio dari,
id. Fam. 10, 33, 5:tantam ingenuit animantibus conservandi sui natura custodiam,
id. N. D. 2, 48, 124:neque sui colligendi hostibus facultatem relinquunt,
Caes. B. G. 3, 6:ut quam minimum spatii ad se colligendos Romanis daretur,
id. ib. 3, 19; 3, 4; 4, 34; Hirt. B. G. 8, 16:Gallica acies nullum spatium respirandi recipiendique se dedit,
Liv. 10, 28, 11:nec raptis aut spes de se melior aut indignatio est minor,
id. 1, 9, 14: Faustulo spes fuerat regiam stirpem apud se educari, id. 1, 5, 5:proelium cum fiducia sui commissum est,
id. 7, 33, 5; 10, 14, 17:detecta fraus cautiores Thyreensis fecit: dato responso, nullam se novam societatem accepturos, etc.,
id. 36, 12, 8:patres censuerunt, qui honorem, quem sibi capere per leges liceret, peteret, etc.,
id. 32, 7, 11:jusso magistro equitum abdicare se magistratu,
id. 4, 35; 22, 33, 12:haec cum apud timentes sibimet ipsos increpuissent,
id. 6, 37, 1:ab ipso, quaerenti sibi commendationem ad gentem monitus,
id. 36, 8, 4 Weissenb. ad loc.:signa peditum, prae se habentium scuta,
id. 38, 21, 3:invenere oppidanos vim hostium ab se arcentes,
id. 6, 9, 7:exire enim sua secum efferentibus jussis primum arma ademit,
id. 43, 18, 11; cf.§ 10: quos in numerum pecorum redegit ignoratio sui,
Sen. Vit. Beat. 5, 2:quia nullum illis sui regimen est,
id. Ep. 94, 67:inter se nihil inlicitum,
Tac. H. 5, 5; 1, 64:quasi objurgatio sui est,
Quint. 11, 3, 49.—To indefinite subj.:II.deforme est de se ipsum praedicare,
Cic. Off. 1, 38, 137:posse enim liberalitate uti non spoliantem se patrimonio nimirum est pecuniae fructus maximus,
id. ib. 2, 18, 64:non arbitrari sese scire quod nesciat,
id. Ac. 1, 4, 16:cui proposita sit conservatio sui,
id. Fin. 5, 13, 37:sic amicitiae... effectrices sunt voluptatum tam amicis quam sibi,
id. ib. 1, 20, 67:amare... etiam si ad se ex iis nihil redeat,
id. ib. 2, 24, 78:(judicatio) quae aut sui laudem aut adversarii vituperationem contineat,
id. Inv. 1, 51, 97; id. Or. 36, 124; id. Off. 1, 39, 139:ut, quanti quisque se faciat, tanti fiat ab amicis,
id. Lael. 16, 59; id. Off. 1, 28, 99; id. Rosc. Com. 17, 52 fin.:si nullus ex se metus aut spes,
Tac. A. 2, 38:ceterum et interrogandi se ipsum et respondendi sibi solent esse non ingratae vices,
Quint. 9, 2, 14:sibi servire gravissima est servitus,
Sen. Q. N. 3, praef. 17:quam multa sunt vota, quae etiam sibi fateri pudet,
id. Ben. 6, 38, 5:nec haec vilitas sui est,
id. Clem. 1, 3, 4:culpa est, immiscere se rei ad se non pertinenti,
Dig. 50, 17, 36:profecto est supplicio se liberare tam facile quam supplicium perpeti,
Val. Max. 3, 2, 6.Hence, in dependent clauses, transf., as pers. pron. 3d pers., with reflex. reference, him, her, it, them; he, she, they, etc.A.In gen., of an obj. indentified with,1.The gram. subj. of the principal clause:2.qui omnis se amare credit, quemque aspexerit,
Plaut. Mil. 4, 9, 14:illa mulier lapidem silicem subigere ut se amet, potest,
id. Poen. 1, 2, 77; id. Cas. prol. 46:orare jussit, si se ames, jam ut ad sese venias,
Ter. And. 4, 2, 4:ait, si... non id metuat, ne, ubi acceperim, Sese relinquam,
id. Eun. 1, 2, 61:timet animum amicae se erga ut sit suae,
id. Heaut. 1, 2, 15:utrumque jussit interfici, alterum, quia viam demonstravisset interimendi sui,
Cic. Tusc. 5, 20, 60:qui precabantur, ut sibi sui liberi superstites essent,
id. N. D. 2, 28, 72; id. Prov. Cons. 17, 42:ne ipse quidem sua tanta eloquentia mihi persuasisset, ut se dimitterem,
id. Or. 28, 100:impetrat a senatu, ut dies sibi prorogaretur,
id. Verr. 2, 1, 38, § 98:hunc sibi ex animo scrupulum, qui se dies noctisque stimulat, ut evellatis, postulat,
id. Rosc. Am. 2, 6:Iccius nuntios ad eum mittit, nisi subsidium sibi submittatur,
Caes. B. G. 2, 6 fin.:quos cum apud se conspexisset... quid ad se venirent,
id. ib. 1, 47:mittit, qui petant atque orent, ut sibi subveniat,
id. B. C. 1, 17:Scipionem Hannibal eo ipso, quod adversus se dux lectus esset, praestantem virum credebat,
Liv. 21, 39, 8:Pausanias orare coepit, ne se prodiret,
Nep. Paus. 8, 6:cum ejus principes animadvertisset timere, ne propter se bellum eis Lacedaemonii indicerent,
id. Them. 8, 3:Ubii legatos mittunt, qui doceant... neque ab se fidem laesam,
Caes. B. G. 6, 9:tum Volero, ubi indignantium pro se acerrimus erat clamor, etc.,
Liv. 2, 55, 6:transfugit, patris in se saevitiam conquerens,
id. 1, 53, 5:praesidia imposuit in urbibus, quae ad se defecerant,
Sall. J. 61, 1:navigia sarcina depressa parum ostendunt non aquam sibi resistere?
Sen. Q. N. 2, 9, 3.—So in phrases incorporated with a principal clause:Nicias vehementer tua sui memoria delectatur,
Cic. Att. 13, 1, 3:nihil est appetentius similium sui,
id. Lael. 14, 50: Pompeius facultatem sui insequendi ademerat, Caes. B. C. 1, 29:praefectum in se ruentem trans fixit,
Curt. 4, 16, 23:rediere cum legatis ad redimendos sese missis,
Liv. 22, 59, 18:potestatem omnibus adeundi sui fecit,
Suet. Tib. 40:Germanicus legiones universas sibi summam reipublicae deferentes compescuit,
id. Calig. 1:quam si di inmortales potestatem visendi sui faciant,
Sen. Clem. 1, 19, 9:(terra) non potest tam multa tantoque se ipsa majora nutrire, nisi, etc.,
id. Q. N. 6, 16, 3.—Of an obj. indentified with a logical subj., other than the gram. subj. of the leading clause:B.a Caesare valde liberaliter invitor, sibi ut sim legatus,
Cic. Att. 2, 18, 3:horum unum quidque... a se potius quam ab adversariis stare demonstrabitur,
id. Inv. 1, 43, 81; id. Mil. 16, 44:nam mihi scito jam a regibus adlatas esse litteras, quibus mihi gratias agant, quod se mea sententia reges appellaverim,
id. Fam. 9, 15, 4:testem rei publicae relinquere, meae perpetuae erga se voluntatis,
id. ib. 1, 4, 10:quos non tam ulcisci studeo quam sanare sibi ipsos,
id. Cat. 2, 8, 17:quo ex oppido cum legati ad eum venissent oratum, ut sibi ignosceret,
Caes. B. G. 7, 12; Liv. 6, 42; 1, 5:cum ei in suspitionem venisset, aliquid in epistula de se esse scriptum,
Nep. Paus. 4, 1:cohortem octavam decimam Lugduni, solitis sibi hibernis, relinqui placuit,
Tac. H. 1, 64. —In partic., in reported words or thoughts (orat. obliqua) referring to the person to whom they are ascribed.1.As subj. or obj., direct or indirect, with inf.:2.quos Hannibal misit astrictos jure jurando se redituros esse, nisi, etc.,
Cic. Off. 1, 13, 40:Postumius mihi nuntiavit... se a Marcello ad me missum esse,
id. Fam. 4, 12, 2:qui dixisse fertur a se visum esse Romulum... eum sibi mandasse ut populum rogaret ut sibi eo in colle delubrum fieret: se deum esse,
id. Rep. 2, 10, 20; id. Mil. 35, 95 sqq.:nuntium mittit... sese diutius sustinere non posse,
Caes. B. G. 2, 6 fin.:Divitiacus Caesarem obsecrare coepit... scire se illa esse vera, nec quemquam ex eo plus quam se doloris capere... sese tamen amore fraterno commoveri,
id. ib. 1, 20:unum se esse, qui, etc.... ob eam rem se ex civitate profugisse,
id. ib. 1, 31:haec sibi esse curae,
id. ib. 1, 40:non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum intulisse,
id. ib. 1, 44:ipsos se inter multitudinem militum occultasse,
id. ib. 7, 38:sensit Themistocles, si eo pervenisset, sibi esse pereundum,
Nep. Them. 8, 6:dato responso (sc. a Thyreensibus), nullam se novam societatem accepturos,
Liv. 36, 12, 8.—In subordinate clauses, questions, exhortations, etc., with subj.a.In gen.:b.qui abs te taciti requirunt, cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissimum delegeris,
Cic. Planc. 18, 46; 2, 6; id. Marc. 10, 30:conclamavit, quid ad se venirent?
Caes. B. G. 1, 47:unum petere ac deprecari... ne se armis despoliaret,
id. ib. 2, 31:ad quos cum Caesar nuntios misisset, qui postularent, eos qui sibi bellum intulissent, sibi dederent,
id. ib. 4, 16:cur sui quicquam esse imperii trans Rhenum postularet?
id. ib.:Cicero respondit, si ab armis discedere velint, se adjutore utantur,
id. ib. 5, 41:Veneti legationem ad Crassum mittunt, si velit suos recipere, obsides sibi remittat,
id. ib. 7, 4:rex ignarus quae legati ejus (Hannibalis) ad se adlaturi fuissent,
Liv. 23, 39:hac necessitate coactus, domino navis, qui sit, aperit, multa pollicens, si se conservasset,
Nep. Them. 8, 6:legatos in Bithyniam miserunt, qui ab rege peterent, ne inimicissimum suum secum haberent sibique dederet (for secum, v. I. A. 4. supra),
id. Hann. 12, 2.—Esp., in subordinate clauses (sub-oblique), with subj. expressing the assertion or view of the person reported as speaking:C.magnam Caesarem injuriam facere, qui vectigalia sibi deteriora faceret,
Caes. B. G. 1, 36:quod sibi Caesar denuntiaret,
id. ib.:sed eo deceptum, quod neque commissum a se intellegeret, quare timeret,
id. ib. 1, 14:quod nec paratus... obsecutus esset, credidissetque, cum se vidissent Aetoli, omnia, etc.,
Liv. 35, 44, 3:Ambiorix locutus est,... sua esse ejusmodi imperia, ut non minus haberet juris in se multitudo, quam ipse in multitudinem,
Caes. B. G. 5, 27:Divitiacus ait,... nec quemquam ex eo plus quam se doloris capere, propterea quod per se crevisset,
id. ib. 1, 20: eos incusavit, quod sibi [p. 1796] quaerendum aut cogitandum putarent, etc., id. ib. 1, 40:decima legio Caesari gratias egit, quod de se optimum judicium fecisset,
id. ib. 1, 41:doluisse se, quod populi Romani beneficium sibi extorqueretur,
id. B. C. 1, 9:tum ei dormienti eundem visum esse rogare ut, quoniam sibi vivo non subvenisset, etc.,
Cic. Div. 1, 27, 57:Scipionem Hannibal eo ipso, quod adversus se dux potissimum lectus esset, praestantem virum credebat,
Liv. 21, 39, 8:Pausanias orare coepit... quod si eam veniam sibi dedisset, magno ei praemio futurum,
Nep. Paus. 4, 6:neque prius vim adhibendam putaverunt, quam se ipse indicasset,
id. ib. 4, 3:Caesar legatos cum his mandatis mittit, Quoniam... hanc sibi populoque Romano gratiam referret,
Caes. B. G. 1, 35:nos esse iniquos, quod in suo jure se interpellaremus,
id. ib. 1, 44:neque ipsos in his contentionibus, quas Aedui secum habuissent, usos esse, etc.,
id. ib.:maximae sibi laetitiae esse praedicavit, quod aliquos patria sua se meliores viros haberet,
Val. Max. 6, 4, ext. 5.—Rarely with indic. when the author asserts the action as a fact: Volero, ubi indignantium pro se acerrimus erat clamor, etc. ( = eo; cf.infra, C.),
Liv. 2, 55, 6.—Without reflex. reference, = an oblique case of is or ipse (in the best prose rare, and mostly where the conception of the orat. obliq. is suggested by the context; cf.III.B. 2. b. supra): i, seis, jube transire huc quantum possit, se ut videant domi Familiares ( = eam),
Plaut. Mil. 2, 2, 26; 1, 1, 6:me misit miles ad Eam... ut hinc in Elatiam hodie eat secum semul,
id. Bacch. 4, 2, 9:ut eum, qui se hic vidit, verbis vincat, ne is se viderit,
id. Mil. 2, 2, 31; cf. v. 35;3, 2, 54: ut eam in se dignam condicicnem conlocem,
id. Trin. 1, 2, 122:ipsi hi mihi dant viam, quo pacto ab se argentum auferam,
id. Ep. 2, 2, 9; id. Poen. 5, 2, 123:dicit capram, quam dederam servandam sibi, etc.,
id. Merc. 2, 1, 15:unum hoc scio, esse meritam, ut memor esses sui,
Ter. And. 1, 5, 46:cum Epaminondas accusatur, quod ei, qui sibi ex lege praetor successerat, exercitum non tradiderit,
Cic. Inv. 1, 33, 55:et se ipsum nobis, et eos, qui ante se fuerunt, in medio posuit,
id. ib. 2, 2, 7 (but B. and K. bracket se):Dexo hic, quem videtis, non quae privatim sibi eripuisti, sed unicum abs te filium flagitat,
id. Verr. 2, 5, 49, § 128:postea quam exposuit quae sibi videbantur,
id. Div. 1, 54, 122 (dub.;B. and K. ipsi): et cum ad illum scribas, nihil te recordari de se,
id. Q. Fr. 3, 1, 7, § 23 (B. and K. bracket de se):quem Caesar, ut erat de se meritus, donatum pronuntiavit,
Caes. B. C. 3, 53:Caesar Rhenum transire constituit... quod auxilia contra se Treveris miserant,
id. B. G. 6, 9 init.:Metellus... in eis urbibus, quae ad se defecerant... praesidia inponit,
Sall. J. 61, 1; 66, 1:Bocchus flectitur, reputando quae sibi duobus proeliis venerant,
id. ib. 103, 2:statuit urbis, quae... adversum se opportunissimae erant, circumvenire,
id. ib. 88, 4:ipse... ex perfugis cognitis... qui cum eo (Scipione) bellum contra se gerebant,
Hirt. B. Afr. 8 fin.:vel quia nil rectum, nisi quod placuit sibi, ducunt,
Hor. Ep. 2, 1, 83; id. S. 2, 8, 82:centum boves militibus dono dedit, qui secum fuerant,
Liv. 7, 37, 3; 8, 35:Hannibalem angebat, quod Capua pertinacius oppugnata ab Romanis quam defensa ab se... animos averterat,
id. 26, 38, 1:alter victus fratrum ante se strage,
id. 1, 25, 11 Weissenb. ad loc.;7, 6, 12: Caesar... omnibus qui contra se arma tulerant, ignovit,
Vell. 2, 56, 1:quamquam obsidione Massiliae, quae sibi in itinere portas clauserat, retardante... tamen omnia subegit,
Suet. Caes. 34:cujus rector circa se dimicans occubuerat,
id. Tib. 4:quod eos coegit superare Lacedaemonios, quos ante se nemo ausus fuit aspicere,
Nep. Epam. 8, 3 (cf.:ante illum,
id. Iphic. 1, 3):quae nox sibi proxima venit, insomnis,
Luc. 5, 805.Pron. recipr., each other, one another:IV.nam cum esset Praenestinis nuntiatum... patres ac plebem in semet ipsos versos,
Liv. 6, 28, 1; so very rare, except in phrase: inter se, one another, each other, mutually, reciprocally, = allêlous (prop. between or among them, among themselves, hence no ellips. of another se is to be assumed; cf. Krebs, Antibarb. p. 609; Hand, Turs. 3, p. 397 sqq.): nil cessarunt ilico Osculari atque amplexari inter se, Plaut. Mil. 5, 39; 2, 1, 61; 3, 1, 120:video eos inter se amare,
Ter. Ad. 5, 3, 42:neque solum colent inter se ac diligent (cf. ante: alter ab altero postulabit),
Cic. Lael. 22, 82:Cicerones pueri amant inter se,
id. Att. 6, 1, 12; id. Q. Fr. 3, 3, 1; id. Cat. 3, 5, 13; id. N. D. 1, 44, 122:inter se adspicere,
id. Cat. 3, 5, 13:inter se congruere,
id. Rosc. Am. 22, 62:complecti inter se milites coepisse,
Liv. 7, 42, 6:ut neque inter se contingant trabes,
Caes. B. G. 7, 23; id. B. C. 1, 21:inter se nondum satis noti,
Liv. 21, 39, 7:populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rempublicam tractabant,
Sall. J. 41, 2:bellum summa inter se contentione gerere,
Cic. Rep. 1, 16, 25:cum inter se timerent,
Nep. Dion, 4, 1; id. Eum. 4, 2: haec inter se quam repugnent, contradict one another, Cic. Tusc. 3, 29, 72; id. N. D. 1, 12, 30 (cf.: sibi repugnare, to be inconsistent with itself;v. Krebs, Antibarb. p. 1018): inter se differre,
Caes. B. G. 1, 1:cur legendi sint, nisi ipsi inter se, qui idem sentiunt, non intellego,
by one another, Cic. Tusc. 2, 3, 8:quosdam inter se similis,
id. Ac. 2, 17, 55:res inter se similes,
Quint. 9, 2, 51; 9, 4, 17. — With subst.:adhaesitationes atomorum inter se,
Cic. Fin. 1, 6, 19:quae res eos in bello inter se habuit,
Sall. J. 79, 3; cf.:auxerant inter se opinionem,
their mutual regard, Liv. 21, 39, 9.—Pleon.:vitam inter se utriusque conferte,
Cic. Rosc. Com. 7, 20:compositis inter se rebus,
Sall. J. 66, 2:vitatur duriorum inter se congressus,
Quint. 11, 3, 35.—Of local relation:duas insulas propinquas inter se,
Sall. H. 1, 61 Dietsch; id. J. 98, 3:postquam haud procul inter se erant,
id. ib. 53, 7:haud longe inter se castra facere,
id. ib. 55, 6 (inter se, without recipr. reference, v. supra, I. A. 4.).Idiomatic uses.A.Se, with prepp., one ' s house, home; mostly ad se, apud se, to or at one ' s house, home, at home:2.quae me non excludet ab se, sed apud se occludet domi,
Plaut. Men. 4, 2, 108:postquam in aedis me ad se deduxit domum,
id. Mil. 2, 1, 43:me ad se ad prandium, ad cenam vocant,
id. ib. 3, 1, 118: intro nos vocat ad sese, tenet intus apud se, Lucil. ap. Charis. p. 86 P.:L. Caesar, ut veniam ad se, rogat,
Cic. Att. 15, 4, 5:qui a me petierit ut secum et apud se essem cottidie,
id. ib. 5, 6, 1.—Trop.:B.num tibi videtur esse apud sese?
in his senses, Ter. Hec. 4, 4, 85. —Sibi pleonast. as dat. of the interested person:C.ipse autem Ariovistus tantus sibi spiritus sumpserat,
Caes. B. G. 1, 33 fin.:tum sibi M. Pisonis domum ubi habitaret elegerat,
Cic. Phil. 2, 25, 61; cf. I. A. 2. supra. So esp. freq. in expressions of surprise or abrupt questions (commonly, but loosely called a dat. ethic.):quid sibi vult pater? cur simulat?
Ter. And. 2, 3, 1:quid sibi hic vestitus quaerit?
id. Eun. 3, 5, 10:hostes admiratio cepit, quidnam sibi repentinus clamor vellet,
Liv. 44, 12, 1:quid ergo sibi vult pars altera orationis?
id. 40, 12, 14:mirantes, quid sibi vellet,
id. 3, 35, 5; 3, 50, 15; 4, 13, 12;32, 25, 10: pro deum fidem quid vobis vultis?
id. 3, 67, 7. —Sibi with suus, emphasizing the idea of possession, his own, etc. (ante- and post-class.):cocleae... Suo sibi suco vivont,
Plaut. Capt. 1, 1, 13:sed is quo pacto serviat suo sibi patri,
id. ib. prol. 5;46: si ille huc salvos revenit, reddam suom sibi,
id. Trin. 1, 2, 119 Brix. ad loc.:suam sibi rem salvam sistam,
id. Poen. 5, 2, 123:locus argumento'st suom sibi proscaenium,
id. ib. prol. 57;97: omnem rem inveni, ut sua sibi pecunia hodie illam faciat leno libertam suam,
id. Pers. 1, 3, 1:suo sibi gnato,
id. As. 4, 2, 16:hunc telo suo sibi a foribus pellere,
id. Am. 1, 1, 113:sua sibi ingenua indoles,
id. Mil. 3, 1, 38:suo sibi gladio hunc jugulo,
Ter. Ad. 5, 8, 35:uvas suo sibi pampino tegito,
Col. Arb. 11:suo sibi jure ablui,
id. R. R. 12, 7; 12, 41:suo sibi argumento refutatus,
Gell. 5, 10, 16:suo sibi lacte aleret,
id. 12, 1, 6:a suis sibi parentibus,
App. M. 1, p. 104, 35:in suis sibi domibus,
id. ib. 1, p. 106, 31; 4, p. 157, 7;6, p. 186, 24: qui Deo... sua sibi opera praetulerunt,
Lact. 2, 5, 6; 3, 28, 20:in suo sibi pervoluta sanguine,
App. M. 8, p. 207, 22; Vitr. 8, 7:cum sua sibi natione captivus,
Min. Fel. 10, 4:IN SVO SIBI POSITVS,
Inscr. Orell. 4495:AEDEM CVM SVO SIBI HYPOGAEO,
Inscr. Rein. p. 646, 109.—In many passages in class. prose sibi occurs with suus, but retains its pronom. force:factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero,
in good time for himself, Cic. Lael. 3, 11:satis superque esse sibi suarum cuique rerum,
id. ib. 13, 45:priusquam tu suum sibi venderes, ipse possedit,
id. Phil. 2, 37, 96:vult ille inbecillitatis sibi suae conscius timere pituitam?
Sen. Q. N. 6, 2, 4 (v. suus II. D. 3. a). -
14 statuo
stătŭo, ĕre, tŭi, tūtum [status] - tr. - [st1]1 [-] établir, poser, placer, mettre dans une position déterminée. - statuite hic lectulos, Plaut. Pers. 759: placez ici les lits. - statue signum, Liv. 5, 55, 1: plante l'enseigne. - tigna statuere, Caes. BG. 4, 17: placer des pilotis. - crateres statuere, Virg. En. 1, 724: disposer les coupes sur la table. - statuam ante aras aurata fronte juvencum, Virg. En. 9: je placerai devant tes autels un jeune taureau aux cornes dorées. - tu cum pro vitula statuis dulcem Aulide natam ante aras, Hor.: toi, lorsque, à Aulis, tu mets devant l'autel, à la place d'une génisse, ta douce fille. - statuere captivos in medio, Liv. 21, 42, 1: placer les captifs au milieu. - cf. Liv. 28, 33, 12 ; 39, 49, 11, etc. - statuere bovem ante aram, Liv. 1, 45, 6: placer une génisse devant l'autel. --- cf. Virg. En. 9, 627. - statuere aliquem ante oculos, Cic. de Or. 1, 245: placer, mettre qqn devant les yeux. [st1]2 [-] élever, ériger, dresser, mettre debout. - statuere tabernacula, statuam, Caes. BC. 1, 81; Cic. Phil. 5, 41: dresser des tentes, une statue. - statuere tropaeum, Cic. Inv. 2, 69: élever un trophée. - statuitur Lollius in illo convivio, Cic. Verr. 3, 61: on fait tenir debout Lollius dans ce banquet. - statuar tumulo, Tac. D. 13: je serai dressé = ma statue se dressera sur le tombeau. --- cf. Ov. H. 2, 67. - urbem quam statuo vestra est, Virg. En. 1, 573: la ville que je fonde est à vous. - cf. Virg. En. 4, 655; Prop. 3, 11, 21. [st1]3 [-] [fig.] établir. - statuere exemplum in aliquo, Cic. Verr. 2, 111: instituer un exemple dans la personne de qqn. - statuere exemplum in aliquem, Cic. Verr 3, 210: faire un exemple de qqn. - documentum statuere, Liv. 24, 45, 5: faire un exemple. - omnium rerum jura, Cic. Caec. 34: établir des lois pour tout. - statuere aliquem arbitrum alicujus rei, Cic. Att. 15, 1 A, 2: faire qqn arbitre d'une chose. [st1]4 [-] décider, fixer, déterminer. - statuere omnes partes religionis, Cic. Rep. 2, 26: déterminer toutes les parties de la religion. - statuere modum alicui rei, Cic. Verr. 5, 163: fixer une limite à qqch, ou alicujus rei Cic. Sull. 48. - statuere condicionem, legem alicui, Cic. Balb. 25 ; Phil. 10, 12, fixer des conditions, une loi à qqn. - statuere diem alicui, alicui rei Sall. C. 36, 2 ; J. 70, 3: assigner un jour à qqn, à qqch. - cf. Liv. 24, 27, 1; 35, 35, 15. - statuto tempore, Curt. 6, 3, 7: à l'époque fixée. - avec int. ind. statuere utrum sint an... Cic. Phil. 2, 30: décider, trancher, s'ils sont ou si... --- cf. Mur. 27 ; Ac. 2, 9, etc. - statuere apud animum suum, Liv. 24, 2, 4: décider dans son esprit... --- cf. Liv. 6, 39, 11. - habes statutum quid... putes, Cic. Fam. 4, 2, 4: tu as une idée arrêtée sur ce que tu crois... [st1]5 [-] poser en principe, être d'avis, juger, croire, estimer, imaginer, se mettre dans la tête. - statuere + prop. inf.: établir (comme vérité) que, croire que. - statuit sibi non expectandum esse, Caes.: il pensa qu'il ne devait pas attendre (il résolut de ne pas attendre). - statuit aliquid sibi consilii novi esse capiendum, Nep.: il pensa qu'il devait employer quelque stratagème nouveau. - nolim statuas me mente malignā id facere, Catul. 67: ne va pas croire que j'agis ainsi par méchanceté. - ut ego mihi statuo, Cic.: comme je l'imagine. - avec deux acc. statuere aliquem hostem, Cic. Phil. 11, 3: juger qqn un ennemi. - cf. Cic. Off. 1, 5; Sest. 144; Lael. 38, etc. - avec prop. inf. statuerant se... numquam esse visuros, Cic. Verr. 5, 95: ils avaient dans l'idée qu'ils ne verraient jamais... - cf. Cic. Br. 143 ; Phil. 12, 12 ; Caec. 39 ; Planc. 51, etc. - sic statuo a me... partes esse susceptas, Cic. Sest. 3: mon point de vue est que j'ai assumé le rôle... --- cf. Cic. Fam. 7, 33, etc. - non statuebas tibi... rationem esse reddendam, Cic. Verr. 2, 28: tu n'estimais pas que tu devais rendre compte... - cf. Verr. 5, 103 ; Sest. 24. - manendum mihi statuebam, Cic. Phil. 1, 1: je considérais comme mon devoir de rester. - cf. Cic. Clu. 16 ; Fam. 5, 2, 1; Caes. BG. 1, 11, 6. - statuit exspectandam classem, Caes. BG. 3, 14, 1: il estima qu'il fallait attendre la flotte. - ut ego mihi statuo, Cic. Mur. 32: comme je m'en forme l'idée. - ut Manilius statuebat, Cic. Caec. 69: comme c'était l'avis de Manilius. [st1]6 [-] décider, arrêter, résoudre. - avec même sujet - statuere + inf.: décider de. - avec sujets différents - statuere ut: décider de, décider que. - Caesar proelio supersedere statuit, Caes.: César décida de surseoir au combat. - statuit jus non dicere, Cic. Prov. 10: il décida de ne pas rendre la justice. - cf. Cic. Mil. 24 ; Lig. 21; Off. 1, 4, etc. - sic habuisti statutum cum animo... rejicere, Cic. Verr. 3, 95: tu as eu le parti pris de récuser... - statuunt ut decem milia hominum mittantur, Caes.: ils décident d'envoyer dix mille hommes. - statuere sibi eam legem ut....: s'imposer comme loi de... - avec ut, ne statuunt ut... mittantur, Caes. BG. 7, 21, 2: ils décident que soient envoyés. - cf. Cic. Verr. 3, 38 ; Off. 3, 48, etc. - statuitur, ne... sit Creta provincia, Cic. Phil. 2, 97: on décide que la Crète ne sera plus province. [st1]7 [-] décider, décréter, statuer. - statuere aliquid gravius in aliquem, Cic. Verr. 4, 19: décider qqch d'un peu grave contre qqn. - statuere aliquid de aliquo, Sall. C. 52, 31: prendre une décision sur qqn. - abst. de aliquo statuere, Caes. BG. 1, 19, 57: prendre une décision sur qqn. - pro merito cujusque statuitur, Liv. 8, 14, 1: on statue selon les services de chacun. - de se statuere, Tac. An. 6, 29: s'exécuter soi-même, se suicider.* * *stătŭo, ĕre, tŭi, tūtum [status] - tr. - [st1]1 [-] établir, poser, placer, mettre dans une position déterminée. - statuite hic lectulos, Plaut. Pers. 759: placez ici les lits. - statue signum, Liv. 5, 55, 1: plante l'enseigne. - tigna statuere, Caes. BG. 4, 17: placer des pilotis. - crateres statuere, Virg. En. 1, 724: disposer les coupes sur la table. - statuam ante aras aurata fronte juvencum, Virg. En. 9: je placerai devant tes autels un jeune taureau aux cornes dorées. - tu cum pro vitula statuis dulcem Aulide natam ante aras, Hor.: toi, lorsque, à Aulis, tu mets devant l'autel, à la place d'une génisse, ta douce fille. - statuere captivos in medio, Liv. 21, 42, 1: placer les captifs au milieu. - cf. Liv. 28, 33, 12 ; 39, 49, 11, etc. - statuere bovem ante aram, Liv. 1, 45, 6: placer une génisse devant l'autel. --- cf. Virg. En. 9, 627. - statuere aliquem ante oculos, Cic. de Or. 1, 245: placer, mettre qqn devant les yeux. [st1]2 [-] élever, ériger, dresser, mettre debout. - statuere tabernacula, statuam, Caes. BC. 1, 81; Cic. Phil. 5, 41: dresser des tentes, une statue. - statuere tropaeum, Cic. Inv. 2, 69: élever un trophée. - statuitur Lollius in illo convivio, Cic. Verr. 3, 61: on fait tenir debout Lollius dans ce banquet. - statuar tumulo, Tac. D. 13: je serai dressé = ma statue se dressera sur le tombeau. --- cf. Ov. H. 2, 67. - urbem quam statuo vestra est, Virg. En. 1, 573: la ville que je fonde est à vous. - cf. Virg. En. 4, 655; Prop. 3, 11, 21. [st1]3 [-] [fig.] établir. - statuere exemplum in aliquo, Cic. Verr. 2, 111: instituer un exemple dans la personne de qqn. - statuere exemplum in aliquem, Cic. Verr 3, 210: faire un exemple de qqn. - documentum statuere, Liv. 24, 45, 5: faire un exemple. - omnium rerum jura, Cic. Caec. 34: établir des lois pour tout. - statuere aliquem arbitrum alicujus rei, Cic. Att. 15, 1 A, 2: faire qqn arbitre d'une chose. [st1]4 [-] décider, fixer, déterminer. - statuere omnes partes religionis, Cic. Rep. 2, 26: déterminer toutes les parties de la religion. - statuere modum alicui rei, Cic. Verr. 5, 163: fixer une limite à qqch, ou alicujus rei Cic. Sull. 48. - statuere condicionem, legem alicui, Cic. Balb. 25 ; Phil. 10, 12, fixer des conditions, une loi à qqn. - statuere diem alicui, alicui rei Sall. C. 36, 2 ; J. 70, 3: assigner un jour à qqn, à qqch. - cf. Liv. 24, 27, 1; 35, 35, 15. - statuto tempore, Curt. 6, 3, 7: à l'époque fixée. - avec int. ind. statuere utrum sint an... Cic. Phil. 2, 30: décider, trancher, s'ils sont ou si... --- cf. Mur. 27 ; Ac. 2, 9, etc. - statuere apud animum suum, Liv. 24, 2, 4: décider dans son esprit... --- cf. Liv. 6, 39, 11. - habes statutum quid... putes, Cic. Fam. 4, 2, 4: tu as une idée arrêtée sur ce que tu crois... [st1]5 [-] poser en principe, être d'avis, juger, croire, estimer, imaginer, se mettre dans la tête. - statuere + prop. inf.: établir (comme vérité) que, croire que. - statuit sibi non expectandum esse, Caes.: il pensa qu'il ne devait pas attendre (il résolut de ne pas attendre). - statuit aliquid sibi consilii novi esse capiendum, Nep.: il pensa qu'il devait employer quelque stratagème nouveau. - nolim statuas me mente malignā id facere, Catul. 67: ne va pas croire que j'agis ainsi par méchanceté. - ut ego mihi statuo, Cic.: comme je l'imagine. - avec deux acc. statuere aliquem hostem, Cic. Phil. 11, 3: juger qqn un ennemi. - cf. Cic. Off. 1, 5; Sest. 144; Lael. 38, etc. - avec prop. inf. statuerant se... numquam esse visuros, Cic. Verr. 5, 95: ils avaient dans l'idée qu'ils ne verraient jamais... - cf. Cic. Br. 143 ; Phil. 12, 12 ; Caec. 39 ; Planc. 51, etc. - sic statuo a me... partes esse susceptas, Cic. Sest. 3: mon point de vue est que j'ai assumé le rôle... --- cf. Cic. Fam. 7, 33, etc. - non statuebas tibi... rationem esse reddendam, Cic. Verr. 2, 28: tu n'estimais pas que tu devais rendre compte... - cf. Verr. 5, 103 ; Sest. 24. - manendum mihi statuebam, Cic. Phil. 1, 1: je considérais comme mon devoir de rester. - cf. Cic. Clu. 16 ; Fam. 5, 2, 1; Caes. BG. 1, 11, 6. - statuit exspectandam classem, Caes. BG. 3, 14, 1: il estima qu'il fallait attendre la flotte. - ut ego mihi statuo, Cic. Mur. 32: comme je m'en forme l'idée. - ut Manilius statuebat, Cic. Caec. 69: comme c'était l'avis de Manilius. [st1]6 [-] décider, arrêter, résoudre. - avec même sujet - statuere + inf.: décider de. - avec sujets différents - statuere ut: décider de, décider que. - Caesar proelio supersedere statuit, Caes.: César décida de surseoir au combat. - statuit jus non dicere, Cic. Prov. 10: il décida de ne pas rendre la justice. - cf. Cic. Mil. 24 ; Lig. 21; Off. 1, 4, etc. - sic habuisti statutum cum animo... rejicere, Cic. Verr. 3, 95: tu as eu le parti pris de récuser... - statuunt ut decem milia hominum mittantur, Caes.: ils décident d'envoyer dix mille hommes. - statuere sibi eam legem ut....: s'imposer comme loi de... - avec ut, ne statuunt ut... mittantur, Caes. BG. 7, 21, 2: ils décident que soient envoyés. - cf. Cic. Verr. 3, 38 ; Off. 3, 48, etc. - statuitur, ne... sit Creta provincia, Cic. Phil. 2, 97: on décide que la Crète ne sera plus province. [st1]7 [-] décider, décréter, statuer. - statuere aliquid gravius in aliquem, Cic. Verr. 4, 19: décider qqch d'un peu grave contre qqn. - statuere aliquid de aliquo, Sall. C. 52, 31: prendre une décision sur qqn. - abst. de aliquo statuere, Caes. BG. 1, 19, 57: prendre une décision sur qqn. - pro merito cujusque statuitur, Liv. 8, 14, 1: on statue selon les services de chacun. - de se statuere, Tac. An. 6, 29: s'exécuter soi-même, se suicider.* * *Statuo, statuis, statui, statutum, pe. prod. statuere. Liu. Ordonner, Arrester quelque propos.\Statuere et decernere. Cic. Ordonner et arrester.\Senatus statuit. Cic. A ordonné.\Causam sibi dicendam esse statuerat. Cic. Il s'estoit asseuré que, etc. Il avoit faict son conte, et s'attendoit asseureement que, etc. Il s'estoit tout resolu et deliberé, etc.\Statuere summum bonum, non dolere. Cic. Estimer et arrester que le souverain bien est, n'avoir point de douleur, Estre de ceste opinion ferme et asseuree.\Apud animos vel animum statuere. Liu. Arrester en soymesme.\Vix statuere apud animum meum possum, vtrum peior ipsa res, an peiore exemplo agatur. Liu. Je ne puis estimer ou juger, ne resouldre en moymesme, si, etc.\De aliquo statuere. Tacit. Le condamner et faire mourir.\De se statuere. Tacit. Se tuer avant qu'on soit condamné.\Vt in posterum, documentum statuerem nequis talem amentiam vellet imitari. Cicero. A fin que je baillasse exemple.\Exemplum statuere in homine. Cic. Punir tellement un homme, que les autres y prennent exemple, Faire jugement exemplaire.\Finem alicuius rei statuere. Cic. Arrester la fin de quelque chose.\In aliquem statuere. Caes. Ordonner quelque chose contre aucun.\Quod ius statues communi diuidendo? Cic. Quelle nature luy bailleras tu?\Legem sibi statuere. Cic. Se faire une loy.\Locum colloquio statuere. Liu. Ordonner du lieu pour parlementer.\Mercedem statuere. Brutus Ciceroni. Arrester avec aucun quel loyer on luy veult bailler.\Modum statuere alienae industriae. Cic. Donner reigle et mesure.\Macedonibus treceni nummi in capita statutum est pretium. Liu. On arresta que chasque Macedonien payeroit trois cens pieces d'argent.\Pretium statui arti meae. Terent. J'ay mis à pris ma besongne.\Statuite quanti hoc putetis, et quam multo redemisse. Cic. Pensez et estimez en vous mesmes.\Statuere qui sit sapiens, vel maxime videtur esse sapientis. Cic. Arrester et diffinir ou determiner.\Stipendium alicui statuere de publico. Liu. Assigner gages à aucun sur les deniers de la ville.\Triste aliquid statuere. Ouid. Ordonner quelque punition.\Tabernacula statuere in foro. Liu. Poser et asseoir.\Aras binas statuit e caespite. Ouid. Elle erigea, etc.\Crateras magnos statuunt. Virgil. Ils mettent sur table.\Terminos statuere. Liu. Asseoir et planter bornes.\Tumulum statuere. Virgil. Eriger.\Vrbem praeclaram statui. Virgil. J'ay basti et edifié, etc.\Crateras duos statuam tibi pinguis oliui. Virg. Je te dedieray.\Statuere statuam alicui. Cic. Luy dresser et eriger une statue en memoire de luy, Eslever.\Statue contra, aliquem confectum tantis animi corporisque doloribus, etc. Cic. Mets, ou pose le cas que, etc.\Sublimen medium arriperem, et capite primum in terram statuerem. Terent. Je luy jecteroye la teste contre terre, ou les pieds contremont.\Statutum est. Cic. Cela est tout arresté. -
15 volo
1. volo, āvī, ātum, āre, fliegen, I) eig., von Vögeln, Bienen usw., Plaut., Cic. u. Verg. – Partiz. subst., volantēs, ium, f. (sc. bestiae), Vögel, Lucr., Verg. u. Apul. – II) übtr.: a) v. Dingen, die durch die Luft oder in die Höhe sich schnell bewegen, fliegen, wie Geschosse, Rauch, Blitze usw., fulmina volant, Lucr.: volat vapor ad auras, Verg.: volat ventus, Verg.: hasta, Verg.: tela volantia, Liv. – b) von jeder schnellen Bewegung, fliegen, von Pers.u. Sachen, Plaut.: currere ad me et volare (von Pers.), Fronto: volat currus, Verg.: navis, Ov.: litterae (Briefe) Capuam ad Pompeium volare dicebantur, Cic.: volat aetas, Cic.: fama volat mit folg. Acc. u. Infin., das Gerücht dringt zu uns, Verg.: hora, fliegt dahin, vergeht, Sen. poët.: horae volant, Augustin.————————2. volo, voluī, velle (altind. vrnāti, er wählt, wünscht, váraṇam, das Wählen, Wünschen, griech. ελδομαι, verlangen, ελδωρ, Wunsch, ahd. wëllan, nhd. wollen), willens sein, begehren, wünschen, I) im allg.: a) übh.: α) mit folg. Infin.: exire ex urbe volo, Plaut.: vilicus ne quid emisse velit insciente domino, Cato: ut armis ac virtute velint patriam defendere terram, Lucr.: voluimus capere animum eorum, Lucil. fr.: volui id quidem efficere certe, Cic.: tollere seu ponere vult freta, Hor.: u. zsgz. sis amanti subvenire, Plaut.: u. fragend, vin tu curtis Iudaeis oppedere? du willst doch nicht etwa? Hor. (vgl. unten no. b). – u. die Formel volo scire, velim scire, ich wünsche zu wissen, möchte wohl wissen, m. folg. Relativ- od. Fragesatz, oft bei Plaut.: u. so volo audire, ich möchte gern hören, ich bin neugierig, zu hören, mit folg. Fragesatz, Liv. 34, 2, 6. – β) m. folg. Acc. u. Infin.: an te ibi vis inter istas vorsarier prosedas, Plaut.: Persium non curo legere, Laelium Decumum volo, Lucil. fr.: pater illum alterum (filium), qui mortuus est, secum omni tempore volebat esse, Cic.: iudicem me esse, non doctorem volo, Cic.: (cum Ulixes) affabilem et iucundum se esse vellet, Cic.: si vis me flere, Hor.: quem tamen unum ex multis fortuna reliquum esse voluisset, übrig gelassen hätte, Cic.: lumen exstinctum esse volo, ich will das L. ausgelöscht wissen,————Cic.: quod vestigari volunt, ausgespürt wissen wollen, Liv. – γ) m. Nom. u. Infin.: ut tantum fida sorori esse velis, Ov. met. 2, 746. – δ) mit Acc. u. Partic.: qui volunt te conventum, Plaut.: quā re omnes vos oratos volo, ne etc., Ter.: quam vellem Menedemum invitatum, ut etc., Ter. – ε) mit Acc.: animo malest, aquam velim, Plaut. Amph. 1058; vgl. Curc. 312 G.: eloquere, quid velis nostram operam, Plaut. cist. 57: gloriam ingentem, divitias honestas volebant, Sall. Iug. 7, 6: oft mit allg. Acc., faciam, quod vultis, Cic.: nihil est mali, quod illa non ab initio filio voluerit, optaverit, Cic.: si plura velim, Hor.: quid amplius vis? Hor.: num quid vis? Komik. u. Hor. (s. Fritzsche Hor. sat. 1, 9, 6): u. so num quid vellet, Liv. – v. Lebl., neque chorda sonum reddit, quem vult manus et mens, Hor. de art. poët. 348. – ζ) m. ut od. uti u. Konj.: ut ille te videat, volo, Plaut.: volo, uti mihi respondeas, num etc., Cic. – und m. ne u. Konj.: hoc volebam nescius ne esses, Pacuv. b. Gell. 1, 24, 4. – η) m. bl. Coniunctiv: visne hoc primum videamus? Cic.: volo hoc oratori contingat, ut etc., Cic.: tu velim, ut consuesti, nos absentes diligas et defendas, Cic.: quam velim Bruto persuadeas, Cic.: quam vellem Panaetium nostrum nobiscum haberemus, Cic.: vin vocem huc ad te? soll ich ihn herrufen? Plaut.: vellem abesset, Ov. – θ) absol.: quom velis, wenn es dir beliebt, Ter.: velit nolit, scire difficile est, ob er————wolle od. nicht, Cic.: velit nolit necesse est illi omnia videre, Sen.: quisquis inspiciat, velit nolit, nomen meum legat, Petron.: seu velint seu nolint, sie mögen wollen oder nicht, Liv.: u. so volens seu invitus, er mochte wollen od. nicht, Liv. 7, 40, 13 (vgl. rem publicam, si a, volentibus nequeat, ab invitis ius expetituram, Liv. 3, 40, 4): volo in Graeciam (sc. proficisci), Cic. – si vis u. zsgz. sis, sultis, parenthet., audi si vis nunc iam, Ter.: ne, sis, plora, Plaut.: cave sis, Ter.: refer animum sis ad veritatem, Cic.: adeste sultis, Plaut. – cadentque quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus, Hor. de art. poët. 70 sq. – mihi volenti est alqd, es ist etw. für mich, den Wollenden, vorhanden = es ist od. kommt mir etw. erwünscht, es ist etw. nach meinem Sinne, quia neque plebi militia volenti putabatur, Sall.: quibusdam volentibus novas res fore, Liv. Vgl. Kritz u. Dietsch Sall. Iug. 84, 3. Fabri Liv. 21, 50, 10. Otto Tac. ann. 1, 59, 1. p. 216. – b) vis od. vis tu mit folg. Infin., als Aufforderung od. Befehl, hast du nicht Lust, willst du nicht, willst du wohl, vis unum vel alterum, immo plurima eius audire facta? Apul.: vis tu homines urbemque feris praeponere silvis? Hor.: vis tu pudorem habere? Sen. rhet.: vis tu reviviscere? Petron.: vis tu fortius loqui? Sen.: vis tu aequo animo pati? Sen. Vgl. Bentley Hor. sat. 2, 6, 92. Hand Tursell. 4, 82. – c) v. alqm, α) elliptisch, jmd. sprechen wollen, te volo,————Komik. (s. Brix Plaut. trin. 516): pater adest, quem volui, Ter.: centuriones trium cohortium me velle postridie, Cic.: si quid ille se velit, Caes.: si quid me vis, Plaut.: num quid me vis? Plaut.: quin tu uno verbo dic, quid est, quod me velis, Ter.: est quod te volo secreto, Plaut.: te tribus verbis volo, Plaut.: paucis verbis od. bl. paucis te volo, Komik. (s. Brix Plaut. mil. 1020. Spengel Ter. Andr. 29). – β) alqm od. alqam, jmd. begehren, mögen, gern sehen, Plaut. asin. 542; aul. 286; mil. 1071. Prop. 1, 13, 36. Ov. am. 1, 10, 60: u. so wohl absol., at ille, filium velle (sc. Iuliam), sein Sohn habe Absichten (auf sie), Cic. ad Att. 15, 29, 2. – d) v. bene, male alci, jmdm. wohl-, übel wollen, iam diu ego huic et hic mihi volumus bene, Plaut.: utinam male qui mihi volunt, sic rideant, Ter.: non vult sibi male, er hat von sich keine geringe Meinung, Petron. – e) v. alcis causā, im Interesse jmds. etw. wünschen, quod ut illi proprium ac perpetuum sit... ipsius hominis causā velle et optare debetis, Cic. – bes. (mit u. ohne omnia) im Interesse jmds. günstig sein, geneigt sein, für jmd. etwas od. alles zu tun, jmdm. alles Gute wünschen, Varro magnopere eius causā vult omnia, Cic.: valde eius causā volo, Cic.: etsi omnium causā, quos commendo, velle debeo, tamen cum omnibus non eadem mihi cansa est, Cic. Vgl. Halm Cic. div. in Caecil. 21. – f) quid tibi vis? was fällt dir————ein? Ter. u. Cic.: u. so quid sibi vult pater? Ter.: quid iste sibi vult? Cic. – quid sibi vult (res), was will sagen, was bedeutet, quid vult sibi haec oratio? Ter.: nec satis intellexi, quid sibi lex aut quid verba ista vellent, Cic.: quid ergo illae sibi statuae equestres inauratae volunt? Cic.II) prägn.: 1) als publiz. t.t., wollen, bestimmen, festsetzen, maiores de singulis magistratibus bis vos sententiam ferre voluerunt, Cic.: qui (maiores nostri)... supplicium in parricidas singulare; insui voluerunt in culleum etc., Cic. – dah. der Anfang der Gesetzvorschläge velitis iubeatis, als Anfrage an das Volk, ob es dieselben gutheiße und annehme, Cic. Pis. 72 u.a.2) etw. wollen = der und der Meinung sein, etw. behaupten, annehmen, quod cum volunt, declarant quaedam esse vera, Cic.: quod minime illi volunt, Cic.: me vult fuisse Rhodi, Cic.: (Plato) sine corpore esse vult deum, Cic.: is, quem voluerunt esse eloquentem, Cic.: idem Aelius Stoicus esse voluit, Cic.: illi regi tolerabili aut, si vultis, etiam amabili Cyro etc., wenn ihr wollt, Cic.: ita volebant, Tac.3) (weil in jedem Wollen ein Vorziehen des einen od. des anderen liegt) lieber wollen, für wünschenswerter halten, mit folg. quam, wie βούλομαι ἤ, malae rei se quam nullius turbarum ac seditionum duces esse volunt, Liv. 3, 68, 11: so auch Liv. 25,————29, 6 u.a. – ⇒ Zsgz. vin = visne (Beisp. s. oben): ebenso sis = si vis, sultis = si vultis (Beisp. s. oben). – Konj. Präs. volit, Corp. inscr. Lat. 6, 29989. – Genet. Gerund. volendi, Augustin. epist. 186, 1, Abl. volendo, Augustin. serm. 127, 1 Mai. – Vulg. bolo, wov. boluerint = voluerint, Corp. inscr. Lat. 14, 2934, 23 (Praeneste a. 385 p. Christ.). Vgl. Georges Lexik. der lat. Wortf. S. 738 u. 739. – volens PAdi., s. bes.————————3. volo, ōnis, m. (velle), der Freiwillige, Plur. volones, von den im zweiten punischen Kriege nach der Schlacht bei Kannä wegen Mangels an freigeborener waffenfähiger Mannschaft zum Kriegsdienste genommenen Sklaven (nach Liv. 22, 57, 11 aus dem Staatsschatz gekauft, wobei jeder einzelne vorher gefragt wurde, velletne militare [vgl. Varro LL. 6, 47], nach Macr. sat. 1, 11, 30 u. Paul. ex Fest. p. 370, 8 freiwillig eingetreten), Liv. 23, 32, 1: vetus miles tironi, liber voloni sese exaequari sineret, Liv. 23, 35, 7: servos ad militiam paravit, quos voluntarios exemplo volonum appellavit, Capit. Anton. phil. 21, 6. -
16 summum
sŭpĕrus, a, um (ante-class. collat. form of the nom. sing. sŭpĕr in two passages:I.super inferque vicinus,
Cato, R. R. 149, 1:totus super ignis,
Lucr. 1, 649; gen. plur. in signif. I. B. 1. infra, superum, Verg. A. 1, 4; Ov. M. 1, 251 et saep.), adj. [super].Posit.A.Adj.1.In gen., that is above, upper, higher: inferus an superus tibi fert deus funera, Liv. And. ap. Prisc. p. 606 P.:2.at ita me di deaeque superi atque inferi et medioxumi,
Plaut. Cist. 2, 1, 36:omnes di deaeque superi, inferi,
Ter. Phorm. 4, 4, 6:ad superos deos potius quam ad inferos pervenisse,
Cic. Lael. 3, 12:limen superum inferumque salve,
Plaut. Merc. 5, 1, 1:portae Phrygiae limen,
id. Bacch. 4, 9, 31; 4, 9, 63; Novat. ap. Non. p. 336, 13 (Com. Rel. v. 49 Rib.):carmine di superi placantur, carmine manes,
Hor. Ep. 2, 1, 138:di,
id. C. 1, 1, 30; 4, 7, 18:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:ut omnia supera, infera, prima, ultima, media videremus,
Cic. Tusc. 1, 26, 64:spectatores superarum rerum atque caelestium,
id. N. D. 2, 56, 140:omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes,
Verg. A. 6, 788:supera ad convexa,
to heaven, id. ib. 6, 241 (Rib. super); 6, 750; 10, 251: cum superum lumen nox intempesta teneret, Enn. ap. Macr. S. 6, 1, 14 (Ann. v. 106 Vahl.):lumen,
Lucr. 6, 856: templum superi Jovis, i. e. of the Capitoline Jupiter (opp. Juppiter inferus, i. e. Pluto), Cat. 55, 5; Sen. Herc. Fur. 48:domus deorum,
Ov. M. 4, 735: mare superum, the upper, i. e. the Adriatic and Ionian Sea (opp. mare inferum, the lower or Etruscan Sea), Plaut. Men. 2, 1, 11; Cic. de Or. 3, 19, 69; id. Att. 9, 3, 1; Liv. 41, 1, 3; Mel. 2, 4, 1; Plin. 3, 5, 10, § 44; Suet. Caes. 34; 44;so without mare (colloq.): iter ad superum,
Cic. Att. 9, 5, 1.—Adverb.:de supero, quom huc accesserit,
from above, Plaut. Am. 3, 4, 18; so,ex supero,
Lucr. 2, 227; 2, 241; 2, 248. —In partic., upper, i. e. of the upper regions or upper world (opp. the lower regions):B.supera de parte,
i. e. of the earth, Lucr. 6, 855:superas evadere ad auras,
Verg. A. 6, 128:superum ad lumen ire,
id. ib. 6, 680:aurae,
Ov. M. 5, 641:orae,
Verg. A. 2, 91:limen,
id. ib. 6, 680.—Substt.1.Sŭpĕri, orum, m.(α).They who are above (opp. inferi, those in the dungeon), Plaut. Aul. 2, 7, 6:(β).multum fleti ad superos,
i. e. those living on earth, Verg. A. 6, 481:(Pompeius) Quam apud superos habuerat magnitudinem, illibatam detulisset ad Inferos,
the inhabitants of the upper world, Vell. 2, 48, 2; cf.:ut oblitos superum paterere dolores,
Val. Fl. 1, 792: si nunc redire posset ad superos pater, Poet. ap. Charis. 5, p. 252:epistula ad superos scripta,
i. e. to the survivors, Plin. 2, 109, 112, § 248.—(Sc. di.) The gods above, the celestial deities:2.quae Superi Manesque dabant,
Verg. A. 10, 34:aspiciunt Superi mortalia,
Ov. M. 13, 70:o Superi!
id. ib. 1, 196; 14, 729;pro Superi,
id. Tr. 1, 2, 59:terris jactatus et alto Vi Superum,
Verg. A. 1, 4:illa propago Contemptrix Superum,
Ov. M. 1, 161:exemplo Superorum,
id. Tr. 4, 4, 19; so,Superorum,
id. P. 1, 1, 43:postquam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis,
Verg. A. 3, 2:scilicet is Superis labor est,
id. ib. 4, 379; Hor. C. 1, 6, 16:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:flectere Superos,
Verg. A. 7, 312:te per Superos... oro,
id. ib. 2, 141 et saep.—sŭpĕra, orum, n.(α).The heavenly bodies:(β).Hicetas caelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet,
Cic. Ac. 2, 39, 123; cf.:cogitantes supera atque caelestia, haec nostra contemnimus,
id. ib. 2, 41, 127: di, quibus est potestas motus superum atque inferum, Enn. ap. Auct. Her. 2, 25, 38 (Trag. Rel. v. 163 Vahl.).—Higher places (sc. loca):II.supera semper petunt,
tend upwards, Cic. Tusc. 1, 18, 42:(Alecto) Cocyti petit sedem, supera ardua relinquens,
the upper world, Verg. A. 7, 562.Comp.: sŭpĕrĭor, ius.A.Lit., of place, higher, upper:B.inferiore omni spatio vacuo relicto, superiorem partem collis castris compleverant,
Caes. B. G. 7, 46:dejectus qui potest esse quisquam, nisi in inferiorem locum de superiore motus?
Cic. Caecin. 18, 50:in superiore qui habito cenaculo,
Plaut. Am. 3, 1, 3:tota domus superior vacat,
the upper part of, Cic. Att. 12, 10:superior accumbere,
Plaut. Most. 1, 1, 42:de loco superiore dicere,
i. e. from the tribunal, Cic. Verr. 2, 2, 42, § 102:agere,
i. e. from the rostra, id. ib. 2, 1, 5, § 14;and in gen. of the position of the speaker: multos et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos,
id. Fam. 3, 8, 2:sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore loquitur,
id. de Or. 3, 6, 23: ex loco superiore in ipsis fluminis ripis praeliabantur, from a height or eminence, Caes. B. G. 2, 23; so,ex loco superiore,
id. ib. 3, 4:loca,
id. ib. 1, 10, 4;3, 3, 2: ex superioribus locis in planitiem descendere,
id. B. C. 3, 98:qui in superiore acie constiterant,
id. B. G. 1, 24:ex superiore et ex inferiore scriptura docendum,
i. e. what goes before and after, the context, Cic. Inv. 2, 40, 117; cf.:posteriori superius non jungitur,
id. Ac. 2, 14, 44.—Trop.1.Of time or order of succession, former, past, previous, preceding:b.superiores solis defectiones,
Cic. Rep. 1, 16, 25:quid proxima, quid superiore nocte egeris,
id. Cat. 1, 1, 1:refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant,
Caes. B. G. 7, 58:superioribus aestivis,
Hirt. B. G. 8, 46:superioribus temporibus,
Cic. Fam. 5, 17, 1:tempus (opp. posterius),
id. Dom. 37, 99:tempora (opp. inferiora),
Suet. Claud. 41:annus,
Cic. Verr. 2, 3, 18, § 47:anno superiore,
id. Har. Resp. 8, 15:superioris anni acta,
Suet. Caes. 23:in superiore vita,
Cic. Sen. 8, 26: milites superioribus proeliis exercitati, [p. 1811] Caes. B. G. 2, 20:testimonium conveniens superiori facto,
Hirt. B. G. 8, 53:superius facinus novo scelere vincere,
Cic. Verr. 2, 5, 44, § 116:superioris more crudelitatis uti,
Nep. Thras. 3, 1:superius genus,
mentioned previously, Plin. 13, 25, 48, § 146:nuptiae,
former marriage, Cic. Clu. 6, 15:vir,
first husband, id. Caecin. 6, 17.—Esp., of age, time of life, etc., older, elder, senior, more advanced, former:2.omnis juventus omnesque superioris aetatis,
Caes. B. C. 2, 5:aetate superiores,
Varr. R. R. 2, 10, 1:superior Africanus,
the Elder, Cic. Verr. 2, 5, 10, § 25; id. Off. 1, 33, 121:Dionysius,
id. ib. 2, 7, 25; Nep. Dion, 1, 1; cf.:quid est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur,
Cic. Or. 34, 120.—Of strength or success in battle or any contest, victorious, conquering, stronger, superior:3. (α).Caesar quod hostes equitatu superiores esse intellegebat,
Caes. B. G. 7, 65:numero superiores,
Hirt. B. G. 8, 12:hoc ipso fiunt superiores, quod nullum acceperant detrimentum,
id. ib. 8, 19:se quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum,
Cic. Caecin. 1, 2:semper discessit superior,
Nep. Hann. 1, 2:si primo proelio Catilina superior discessisset,
Sall. C. 39, 4:ut nostri omnibus partibus superiores fuerint,
Caes. B. G. 5, 15:multo superiores bello esse,
Nep. Alcib. 4, 7:superiorem Appium in causa fecit,
Liv. 5, 7, 1.—With abl. respect.:(β).pecuniis superiores,
Cic. Rep. 2, 34, 59:loco, fortuna, fama superiores,
id. Lael. 25, 94:habes neminem honoris gradu superiorem,
id. Fam. 2, 18, 2:ordine,
id. ib. 13, 5, 2:facilitate et humanitate superior,
id. Off. 1, 26, 90:si superior ceteris rebus esses,
id. Div. in Caecil. 19, 61.—Absol.:III.ut ii, qui superiores sunt, submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere,
Cic. Lael. 20, 72; cf. id. ib. 20, 71:ut quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius,
id. Off. 1, 26, 90:invident homines maxime paribus aut inferioribus... sed etiam superioribus invidetur,
id. de Or. 2, 52, 209:premendoque superiorem sese extollebat,
Liv. 22, 12, 12:cui omnem honorem, ut superiori habuit,
Vell. 2, 101, 1.Sup., in three forms, ‡ superrimus, supremus, and summus.A.‡ sŭperrĭmus, assumed as orig. form of supremus by Varr. L. L. 7, § 51 Mull.; Charis. p. 130 P.—B. 1.Lit. (only poet.; cf.2.summus, C. 1.): montesque supremos Silvifragis vexat flabris,
the highest points, the tops, summits, Lucr. 1, 274; so,montes,
Verg. G. 4, 460; Hor. Epod. 17, 68:rupes,
Sen. Oedip. 95:arx,
Claud. III. Cons. Hon. 167; cf.:supremae Tethyos unda,
Mart. Spect. 3, 6.—Trop.a. (α).In gen.: SOL OCCASVS SVPREMA TEMPESTAS ESTO, XII. Tab. ap. Gell. 17, 2, 10.—Hence, as subst.: suprēma, ae, f. (sc. tempestas), the last part of the day, the hour of sunset: suprema summum diei; hoc tempus duodecim Tabulae dicunt occasum esse solis;(β).sed postea lex praetoria id quoque tempus jubet esse supremum, quo praeco in comitio supremam pronuntiavit populo,
Varr. L. L. 6, § 5 Mull.; cf. Censor. de Die Nat. 24; Plin. 7, 60, 60, § 212:quae (urbs), quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur,
Cic. Verr. 2, 4, 53, § 119:supremo te sole domi manebo,
at sunset, Hor. Ep. 1, 5, 3:jubare exorto jam nocte suprema, Col. poet. 10, 294: in te suprema salus,
last hope, Verg. A. 12, 653: supremam bellis imposuisse manum, the last or finishing hand, Ov. R. Am. 114. — suprēmum, adverb., for the last time:quae mihi tunc primum, tunc est conspecta supremum,
Ov. M. 12, 526.—In partic., with regard to the close of life, last, closing, dying:1. 2.supremo vitae die,
Cic. Tusc. 1, 29, 71; id. Sen. 21, 78; id. Mur. 36, 75:dies,
id. Phil. 1, 14, 34; Hor. C. 1, 13, 20; id. Ep. 1, 4, 13:hora,
Tib. 1, 1, 59:tempus,
Hor. S. 1, 1, 98; Cat. 64, 151:incestum pontifices supremo supplicio sanciunto,
i. e. the penalty of death, Cic. Leg. 2, 9, 22:mors,
Hor. Ep. 2, 2, 173:finis,
id. ib. 2, 1, 12:iter,
id. C. 2, 17, 11:lumen,
Verg. A. 6, 735: sociamque tori vocat ore supremo, with his dying mouth, dying breath, Ov. M. 8, 521; so,ore,
id. Tr. 3, 3, 87:haec digressu dicta supremo Fundebat,
Verg. A. 8, 583:Nero in suprema ira duos calices crystallinos fregit,
in his last agony, Plin. 37, 2, 10, § 29;supremis suis annis,
in his last years, id. 23, 1, 27, § 58:suprema ejus cura,
id. 7, 45, 46, § 150:spoliatus illius supremi diei celebritate,
Cic. Mil. 32, 86: honor, the last honors, i. e. funeral rites or ceremonies, Verg. A. 11, 61:funera,
Ov. M. 3, 137:oscula,
id. ib. 6, 278:tori,
i. e. biers, id. F. 6, 668:ignis,
id. Am. 1, 15, 41:ignes,
id. M. 2, 620; 13, 583:officia,
Tac. A. 5, 2; Petr. 112, 1: judicia hominum, a last will or testament, Quint. 6, 3, 92; Plin. Ep. 7, 20, 7; 7, 31, 5; so,tabulae,
Mart. 5, 33, 1; 5, 41, 1:tituli,
i. e. an epitaph, id. ib. 9, 19, 3.—So of cities, etc.:Troiae sorte suprema,
Verg. A. 5, 190:dies regnis,
Ov. F. 2, 852. — suprēmum and suprēmō, adverb.:animam sepulcro Condimus, et magna supremum voce ciemus,
for the last time, for a last farewell, Verg. A. 3, 68; Plin. 11, 37, 55, § 150; Tac. H. 4, 14; Ov. M. 12, 526:anima exitura supremo,
Plin. 11, 53, 115, § 277.— Substt.suprēma, orum, n.(α).The last moments, the close of life, death:(β).ut me in supremis consolatus est!
Quint. 6, prooem. § 11; Tac. A. 6, 50; 12, 66; cf.:statua Herculis sentiens suprema tunicae,
the last agonies caused by it, Plin. 34, 8, 19, § 93:circa suprema Neronis,
the time of his death, id. 16, 44, 86, § 236; 7, 3, 3, § 33.—The last honors paid to the dead, funeral rites or ceremonies, a funeral:(γ).supremis divi Augusti,
Plin. 7, 3, 3, § 33; 16, 44, 86, § 236; Tac. A. 1, 61; 3, 49; 4, 44; id. H. 4, 59; 4, 45:suprema ferre (sc. munera),
Verg. A. 6, 213; cf. id. ib. 11, 25 al.—A last will, testament:(δ). b.nihil primo senatus die agi passus, nisi de supremis Augusti,
Tac. A. 1, 8:miles in supremis ordinandis ignarus uxorem esse praegnantem, etc.,
Dig. 29, 1, 36, § 2.—Of degree or rank, the highest, greatest, most exalted, supreme:C.multa, quae appellatur suprema, instituta in singulos duarum ovium, triginta boum... ultra quam (numerum) multam dicere in singulos jus non est, et propterea suprema appellatur, id est, summa et maxima,
Gell. 11, 1, 2 sq.:macies,
Verg. A. 3, 590:Juppiter supreme,
Plaut. Men. 5, 9, 55; id. Capt. 2, 3, 66; 5, 2, 23; id. Ps. 2, 2, 33; Ter. Ad. 2, 1, 42: Junonis supremus conjunx, Poet. ap. Plin. 35, 10, 37, § 115:med antidhac Supremum habuisti com item consiliis tuis,
most intimate, Plaut. Ps. 1, 1, 15.—summus, a, um [from sup-imus, sup-mus], uppermost, highest, topmost; the top of, highest part of (cf. Roby, Gram. 2, § 1295).1.Lit. (class., while supremus is mostly poet.):b.summum oportet olfactare vestimentum muliebre,
the top, outside of, Plaut. Men. 1, 2, 56: Galli summa arcis adorti Moenia, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.): Thyestes summis saxis fixus, id. ap. Cic. Tusc. 1, 44, 107 (Trag. v. 413 ib.): montibus summis, id. ap. Varr. L. L. 7, 71 Mull. (Epigr. v. 43 ib.):summum jugum montis,
Caes. B. G. 1, 21:summus mons,
the top of, id. ib. 1, 22:feriunt summos fulmina montes,
the mountain tops, Hor. C. 2, 10, 11; cf.: in summo montis vertice, Poet. ap. Quint. 8, 3, 48:locus castrorum,
Caes. B. G. 2, 23:in summa sacra via,
on the highest part of, Cic. Planc. 7, 17; cf. id. Verr. 2, 4, 53, § 119:in summa columna conlocare,
id. Div. 1, 24, 48:quam (urbem) ad summum theatrum,
id. Verr. 2, 4, 53, § 119:Janus summus ab imo,
Hor. Ep. 1, 1, 54:ad aquam summam appropinquare,
Cic. Fin. 4, 23, 64: mento summam aquam attingens enectus siti, Poet. ap. Cic. Tusc. 1, 5, 10:in aqua summa natare,
the top, surface of, Plaut. Cas. 2, 6, 33:apud summum puteum,
id. Mil. 4, 4, 16:per summa volare aequora,
Verg. A. 5, 819:summa cacumina linquunt,
id. ib. 6, 678:mari summo,
id. ib. 1, 110:prospexi Italiam summa ab unda,
id. ib. 6, 357:summaque per galeam delibans oscula,
id. ib. 12, 434:amphoras complures complet plumbo, summas operit auro,
Nep. Hann. 9, 3: summa procul villarum culmina fumant, Verg. E. 1, 83:summam cutem novacula decerpito,
Col. 12, 56, 1.—Of position, place, at table:summus ego (in triclinio) et prope me Viscus Thurinus et infra Varius, etc.,
I was highest, I reclined at the top, Hor. S. 2, 8, 20.—Hence, subst.: summus, i, m., he who sits in the highest place, at the head of the table:standum est in lecto, si quid de summo petas,
Plaut. Men. 1, 1, 27: is sermo, qui more majorum a summo adhibetur in poculis, by the head of the table, i. e. by the president of the feast, Cic. Sen. 14, 46; so,a summo dare (bibere),
Plaut. As. 5, 2, 41; Pers. 5, 1, 19.—summum, i, n., the top, surface; the highest place, the head of the table, etc.:2.ab ejus (frontis) summo, sicut palmae, rami quam late diffunduntur,
Caes. B. G. 6, 26:qui demersi sunt in aqua... si non longe absunt a summo,
Cic. Fin. 3, 14, 48:leviter a summo inflexum bacillum,
id. Div. 1, 17, 30:igitur discubuere... in summo Antonius,
Sall. H. 3, 4 Dietsch:puteos ac potius fontes habet: sunt enim in summo,
Plin. Ep. 2, 17, 25:nuces mersit in vinum et sive in summum redierant, sive subsederant, etc.,
Petr. 137 fin.: oratori summa riguerunt, the extremities of his body, Sen. Ira, 2, 3, 3.—In mal. part.:summa petere,
Mart. 11, 46, 6; Auct. Priap. 76.—Transf., of the voice:2.jubeo te salvere voce summa,
Plaut. As. 2, 2, 30; cf.:citaret Io Bacche! modo summa Voce, modo, etc.,
at the top of his voice, Hor. S. 1, 3, 7:vox (opp. ima),
Quint. 11, 3, 15:summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare,
Cic. de Or. 1, 61, 261; cf.:summo haec clamore,
Plaut. Merc. prol. 59. —Adverb.: summum, at the utmost or farthest:exspectabam hodie, aut summum cras,
Cic. Att. 13, 21, 2:bis, terve summum,
id. Fam. 2, 1, 1:triduo aut summum quatriduo,
id. Mil. 9, 26; cf. Liv. 21, 35, and 31, 42 Drak.—Trop.a.Of time or order of succession, last, latest, final (rare but class.):b.haec est praestituta summa argento dies,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; so,venit summa dies,
Verg. A. 2, 324:ad summam senectutem jactari, quam, etc.,
Cic. Rep. 1, 1, 1: vixit ad summam senectutem, to extreme old age, id. Fragm. ap. Non. 401, 31:cum esset summa senectute,
id. Phil. 8, 10, 31:in fluvium primi cecidere, in corpora summi,
Luc. 2, 211:summo carmine,
at the end, Hor. C. 3, 28, 13:eadem in argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur,
the first and the last, at the beginning and the end, Quint. 6, 4, 22; cf. neutr. absol.: Celsus putat, primo firmum aliquod (argumentum) esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio;quia et initio movendus sit judex et summo impellendus,
at the last, at the close, id. 7, 1, 10.— Adverb.: summum, for the last time:nunc ego te infelix summum teneoque tuorque,
Albin. 1, 137. —Of rank, etc., highest, greatest, first, supreme, best, utmost, extreme; most distinguished, excellent, or noble; most important, weighty, or critical, etc. (so most freq. in prose and poetry): summa nituntur vi, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 168 Vahl.): bellum gerentes summum summa industria, id. ap. Non. p. 402, 3 (Trag. v. 104 ib.):summi puerorum amores,
Cic. Lael. 10, 33:spes civium,
id. ib. 3, 11:fides, constantia justitiaque,
id. ib. 7, 25: in amore summo summaque inopia, Caec. ap. Cic. N. D. 3, 29, 72:qui in virtute summum bonum ponunt,
id. ib. 6, 20:non agam summo jure tecum,
id. Verr. 2, 5, 2, § 4:tres fratres summo loco nati,
id. Fam. 2, 18, 2:qui summo magistratui praeerat,
Caes. B. G. 1, 16:concedunt in uno Cn. Pompeio summa esse omnia,
Cic. Imp. Pomp. 17, 51:quae (vitia) summo opere vitare oportebit,
id. Inv. 1, 18, 26:turpitudo,
id. Lael. 17, 61:summum in cruciatum se venire,
Caes. B. G. 1, 31:scelus,
Sall. C. 12, 5:hiems,
the depth of winter, Cic. Verr. 2, 4, 40, § 86; id. Fam. 13, 60, 2:cum aestas summa esse coeperat,
id. Verr. 2, 5, 12, § 29; 2, 5, 31, § 80:ut summi virtute et animo praeessent imbecillioribus,
id. Rep. 1, 34, 51:summi ex Graecia sapientissimique homines,
id. ib. 1, 22, 36; cf.:summi homines ac summis ingeniis praediti,
id. de Or. 1, 2, 6:optimi et summi viri diligentia,
id. Rep. 1, 35, 54: cum par habetur honos summis et infimis [p. 1812] id. ib. 1, 34, 53: He. Quo honore'st illic? Ph. Summo atque ab summis viris, Plaut. Capt. 2, 2, 29:summus Juppiter,
id. Cist. 2, 1, 40:ubi summus imperator non adest ad exercitum,
id. Am. 1, 2, 6:miles summi inperatoris,
Cic. Imp. Pomp. 10, 28: deum qui non summum putet (amorem), Caecil. ap. Cic. Tusc. 4, 32, 68:amicus summus,
the best friend, Ter. Phorm. 5, 8 (9), 60; 1, 1, 1; id. And. 5, 6, 6; cf. absol.:nam is nostro Simulo fuit summus,
id. Ad. 3, 2, 54; so id. Eun. 2, 2, 40.— Poet. in neutr. plur.:summa ducum Atrides,
the chief, Ov. Am. 1, 9, 37; cf. Lucr. 1, 86:summo rei publicae tempore,
at a most important period, most critical juncture, Cic. Phil. 5, 17, 46:in summo et periculosissimo rei publicae tempore,
id. Fl. 3, 6; cf.:summa salus rei publicae,
id. Cat. 1, 5, 11: quod summa res publica in hujus periculo tentatur, the highest welfare of the State, the common welfare, the good of the State, the whole State or commonwealth, id. Rosc. Am. 51, 148; so,res publica,
id. Planc. 27, 66; id. Verr. 2, 2, 10, § 28; id. Cat. 1, 6, 14; 3, 6, 13; id. Inv. 1, 16, 23; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 14, 2:ad summam rem publicam,
Liv. 33, 45, 4 al.:quo res summa loco, Panthu?
the general cause, Verg. A. 2, 322: mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis? in these enterprises of highest moment, etc., id. ib. 9, 199; esp.: summum jus, a right pushed to an extreme:non agam summo jure tecum,
deal exactingly, Cic. Verr. 2, 5, 2, § 4; cf.: exsistunt etiam saepe injuriae calumnia quadam et nimis callida juris interpretatione;ex quo illud summum jus summa injuria factum est, jam tritum sermone proverbium,
id. Off. 1, 10, 33. — Hence, summē, adv., in the highest degree, most highly or greatly, extremely:quod me sollicitare summe solet,
Cic. de Or. 2, 72, 295:cupere aliquid,
id. Quint. 21, 69; Caes. B. C. 3, 15:contendere,
Cic. Quint. 24, 77: studere, Mat. ap. Cic. Fam. 11, 28, 2:diffidere,
Cic. Fam. 4, 7, 2:admirari,
Quint. 10, 1, 70:summe jucundum,
Cic. Fam. 13, 18, 2:officiosi,
id. Verr. 2, 1, 24, § 63:summe disertus vir,
Quint. 12, 1, 23:summe munitus locus,
Hor. Ep. 2, 2, 31:summe haec omnia mihi videntur esse laudanda,
Cic. Div. in Caecil. 17, 57:mei summe observantissimus,
Plin. Ep. 10, 26 (11), 1. -
17 Superi
sŭpĕrus, a, um (ante-class. collat. form of the nom. sing. sŭpĕr in two passages:I.super inferque vicinus,
Cato, R. R. 149, 1:totus super ignis,
Lucr. 1, 649; gen. plur. in signif. I. B. 1. infra, superum, Verg. A. 1, 4; Ov. M. 1, 251 et saep.), adj. [super].Posit.A.Adj.1.In gen., that is above, upper, higher: inferus an superus tibi fert deus funera, Liv. And. ap. Prisc. p. 606 P.:2.at ita me di deaeque superi atque inferi et medioxumi,
Plaut. Cist. 2, 1, 36:omnes di deaeque superi, inferi,
Ter. Phorm. 4, 4, 6:ad superos deos potius quam ad inferos pervenisse,
Cic. Lael. 3, 12:limen superum inferumque salve,
Plaut. Merc. 5, 1, 1:portae Phrygiae limen,
id. Bacch. 4, 9, 31; 4, 9, 63; Novat. ap. Non. p. 336, 13 (Com. Rel. v. 49 Rib.):carmine di superi placantur, carmine manes,
Hor. Ep. 2, 1, 138:di,
id. C. 1, 1, 30; 4, 7, 18:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:ut omnia supera, infera, prima, ultima, media videremus,
Cic. Tusc. 1, 26, 64:spectatores superarum rerum atque caelestium,
id. N. D. 2, 56, 140:omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes,
Verg. A. 6, 788:supera ad convexa,
to heaven, id. ib. 6, 241 (Rib. super); 6, 750; 10, 251: cum superum lumen nox intempesta teneret, Enn. ap. Macr. S. 6, 1, 14 (Ann. v. 106 Vahl.):lumen,
Lucr. 6, 856: templum superi Jovis, i. e. of the Capitoline Jupiter (opp. Juppiter inferus, i. e. Pluto), Cat. 55, 5; Sen. Herc. Fur. 48:domus deorum,
Ov. M. 4, 735: mare superum, the upper, i. e. the Adriatic and Ionian Sea (opp. mare inferum, the lower or Etruscan Sea), Plaut. Men. 2, 1, 11; Cic. de Or. 3, 19, 69; id. Att. 9, 3, 1; Liv. 41, 1, 3; Mel. 2, 4, 1; Plin. 3, 5, 10, § 44; Suet. Caes. 34; 44;so without mare (colloq.): iter ad superum,
Cic. Att. 9, 5, 1.—Adverb.:de supero, quom huc accesserit,
from above, Plaut. Am. 3, 4, 18; so,ex supero,
Lucr. 2, 227; 2, 241; 2, 248. —In partic., upper, i. e. of the upper regions or upper world (opp. the lower regions):B.supera de parte,
i. e. of the earth, Lucr. 6, 855:superas evadere ad auras,
Verg. A. 6, 128:superum ad lumen ire,
id. ib. 6, 680:aurae,
Ov. M. 5, 641:orae,
Verg. A. 2, 91:limen,
id. ib. 6, 680.—Substt.1.Sŭpĕri, orum, m.(α).They who are above (opp. inferi, those in the dungeon), Plaut. Aul. 2, 7, 6:(β).multum fleti ad superos,
i. e. those living on earth, Verg. A. 6, 481:(Pompeius) Quam apud superos habuerat magnitudinem, illibatam detulisset ad Inferos,
the inhabitants of the upper world, Vell. 2, 48, 2; cf.:ut oblitos superum paterere dolores,
Val. Fl. 1, 792: si nunc redire posset ad superos pater, Poet. ap. Charis. 5, p. 252:epistula ad superos scripta,
i. e. to the survivors, Plin. 2, 109, 112, § 248.—(Sc. di.) The gods above, the celestial deities:2.quae Superi Manesque dabant,
Verg. A. 10, 34:aspiciunt Superi mortalia,
Ov. M. 13, 70:o Superi!
id. ib. 1, 196; 14, 729;pro Superi,
id. Tr. 1, 2, 59:terris jactatus et alto Vi Superum,
Verg. A. 1, 4:illa propago Contemptrix Superum,
Ov. M. 1, 161:exemplo Superorum,
id. Tr. 4, 4, 19; so,Superorum,
id. P. 1, 1, 43:postquam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis,
Verg. A. 3, 2:scilicet is Superis labor est,
id. ib. 4, 379; Hor. C. 1, 6, 16:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:flectere Superos,
Verg. A. 7, 312:te per Superos... oro,
id. ib. 2, 141 et saep.—sŭpĕra, orum, n.(α).The heavenly bodies:(β).Hicetas caelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet,
Cic. Ac. 2, 39, 123; cf.:cogitantes supera atque caelestia, haec nostra contemnimus,
id. ib. 2, 41, 127: di, quibus est potestas motus superum atque inferum, Enn. ap. Auct. Her. 2, 25, 38 (Trag. Rel. v. 163 Vahl.).—Higher places (sc. loca):II.supera semper petunt,
tend upwards, Cic. Tusc. 1, 18, 42:(Alecto) Cocyti petit sedem, supera ardua relinquens,
the upper world, Verg. A. 7, 562.Comp.: sŭpĕrĭor, ius.A.Lit., of place, higher, upper:B.inferiore omni spatio vacuo relicto, superiorem partem collis castris compleverant,
Caes. B. G. 7, 46:dejectus qui potest esse quisquam, nisi in inferiorem locum de superiore motus?
Cic. Caecin. 18, 50:in superiore qui habito cenaculo,
Plaut. Am. 3, 1, 3:tota domus superior vacat,
the upper part of, Cic. Att. 12, 10:superior accumbere,
Plaut. Most. 1, 1, 42:de loco superiore dicere,
i. e. from the tribunal, Cic. Verr. 2, 2, 42, § 102:agere,
i. e. from the rostra, id. ib. 2, 1, 5, § 14;and in gen. of the position of the speaker: multos et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos,
id. Fam. 3, 8, 2:sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore loquitur,
id. de Or. 3, 6, 23: ex loco superiore in ipsis fluminis ripis praeliabantur, from a height or eminence, Caes. B. G. 2, 23; so,ex loco superiore,
id. ib. 3, 4:loca,
id. ib. 1, 10, 4;3, 3, 2: ex superioribus locis in planitiem descendere,
id. B. C. 3, 98:qui in superiore acie constiterant,
id. B. G. 1, 24:ex superiore et ex inferiore scriptura docendum,
i. e. what goes before and after, the context, Cic. Inv. 2, 40, 117; cf.:posteriori superius non jungitur,
id. Ac. 2, 14, 44.—Trop.1.Of time or order of succession, former, past, previous, preceding:b.superiores solis defectiones,
Cic. Rep. 1, 16, 25:quid proxima, quid superiore nocte egeris,
id. Cat. 1, 1, 1:refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant,
Caes. B. G. 7, 58:superioribus aestivis,
Hirt. B. G. 8, 46:superioribus temporibus,
Cic. Fam. 5, 17, 1:tempus (opp. posterius),
id. Dom. 37, 99:tempora (opp. inferiora),
Suet. Claud. 41:annus,
Cic. Verr. 2, 3, 18, § 47:anno superiore,
id. Har. Resp. 8, 15:superioris anni acta,
Suet. Caes. 23:in superiore vita,
Cic. Sen. 8, 26: milites superioribus proeliis exercitati, [p. 1811] Caes. B. G. 2, 20:testimonium conveniens superiori facto,
Hirt. B. G. 8, 53:superius facinus novo scelere vincere,
Cic. Verr. 2, 5, 44, § 116:superioris more crudelitatis uti,
Nep. Thras. 3, 1:superius genus,
mentioned previously, Plin. 13, 25, 48, § 146:nuptiae,
former marriage, Cic. Clu. 6, 15:vir,
first husband, id. Caecin. 6, 17.—Esp., of age, time of life, etc., older, elder, senior, more advanced, former:2.omnis juventus omnesque superioris aetatis,
Caes. B. C. 2, 5:aetate superiores,
Varr. R. R. 2, 10, 1:superior Africanus,
the Elder, Cic. Verr. 2, 5, 10, § 25; id. Off. 1, 33, 121:Dionysius,
id. ib. 2, 7, 25; Nep. Dion, 1, 1; cf.:quid est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur,
Cic. Or. 34, 120.—Of strength or success in battle or any contest, victorious, conquering, stronger, superior:3. (α).Caesar quod hostes equitatu superiores esse intellegebat,
Caes. B. G. 7, 65:numero superiores,
Hirt. B. G. 8, 12:hoc ipso fiunt superiores, quod nullum acceperant detrimentum,
id. ib. 8, 19:se quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum,
Cic. Caecin. 1, 2:semper discessit superior,
Nep. Hann. 1, 2:si primo proelio Catilina superior discessisset,
Sall. C. 39, 4:ut nostri omnibus partibus superiores fuerint,
Caes. B. G. 5, 15:multo superiores bello esse,
Nep. Alcib. 4, 7:superiorem Appium in causa fecit,
Liv. 5, 7, 1.—With abl. respect.:(β).pecuniis superiores,
Cic. Rep. 2, 34, 59:loco, fortuna, fama superiores,
id. Lael. 25, 94:habes neminem honoris gradu superiorem,
id. Fam. 2, 18, 2:ordine,
id. ib. 13, 5, 2:facilitate et humanitate superior,
id. Off. 1, 26, 90:si superior ceteris rebus esses,
id. Div. in Caecil. 19, 61.—Absol.:III.ut ii, qui superiores sunt, submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere,
Cic. Lael. 20, 72; cf. id. ib. 20, 71:ut quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius,
id. Off. 1, 26, 90:invident homines maxime paribus aut inferioribus... sed etiam superioribus invidetur,
id. de Or. 2, 52, 209:premendoque superiorem sese extollebat,
Liv. 22, 12, 12:cui omnem honorem, ut superiori habuit,
Vell. 2, 101, 1.Sup., in three forms, ‡ superrimus, supremus, and summus.A.‡ sŭperrĭmus, assumed as orig. form of supremus by Varr. L. L. 7, § 51 Mull.; Charis. p. 130 P.—B. 1.Lit. (only poet.; cf.2.summus, C. 1.): montesque supremos Silvifragis vexat flabris,
the highest points, the tops, summits, Lucr. 1, 274; so,montes,
Verg. G. 4, 460; Hor. Epod. 17, 68:rupes,
Sen. Oedip. 95:arx,
Claud. III. Cons. Hon. 167; cf.:supremae Tethyos unda,
Mart. Spect. 3, 6.—Trop.a. (α).In gen.: SOL OCCASVS SVPREMA TEMPESTAS ESTO, XII. Tab. ap. Gell. 17, 2, 10.—Hence, as subst.: suprēma, ae, f. (sc. tempestas), the last part of the day, the hour of sunset: suprema summum diei; hoc tempus duodecim Tabulae dicunt occasum esse solis;(β).sed postea lex praetoria id quoque tempus jubet esse supremum, quo praeco in comitio supremam pronuntiavit populo,
Varr. L. L. 6, § 5 Mull.; cf. Censor. de Die Nat. 24; Plin. 7, 60, 60, § 212:quae (urbs), quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur,
Cic. Verr. 2, 4, 53, § 119:supremo te sole domi manebo,
at sunset, Hor. Ep. 1, 5, 3:jubare exorto jam nocte suprema, Col. poet. 10, 294: in te suprema salus,
last hope, Verg. A. 12, 653: supremam bellis imposuisse manum, the last or finishing hand, Ov. R. Am. 114. — suprēmum, adverb., for the last time:quae mihi tunc primum, tunc est conspecta supremum,
Ov. M. 12, 526.—In partic., with regard to the close of life, last, closing, dying:1. 2.supremo vitae die,
Cic. Tusc. 1, 29, 71; id. Sen. 21, 78; id. Mur. 36, 75:dies,
id. Phil. 1, 14, 34; Hor. C. 1, 13, 20; id. Ep. 1, 4, 13:hora,
Tib. 1, 1, 59:tempus,
Hor. S. 1, 1, 98; Cat. 64, 151:incestum pontifices supremo supplicio sanciunto,
i. e. the penalty of death, Cic. Leg. 2, 9, 22:mors,
Hor. Ep. 2, 2, 173:finis,
id. ib. 2, 1, 12:iter,
id. C. 2, 17, 11:lumen,
Verg. A. 6, 735: sociamque tori vocat ore supremo, with his dying mouth, dying breath, Ov. M. 8, 521; so,ore,
id. Tr. 3, 3, 87:haec digressu dicta supremo Fundebat,
Verg. A. 8, 583:Nero in suprema ira duos calices crystallinos fregit,
in his last agony, Plin. 37, 2, 10, § 29;supremis suis annis,
in his last years, id. 23, 1, 27, § 58:suprema ejus cura,
id. 7, 45, 46, § 150:spoliatus illius supremi diei celebritate,
Cic. Mil. 32, 86: honor, the last honors, i. e. funeral rites or ceremonies, Verg. A. 11, 61:funera,
Ov. M. 3, 137:oscula,
id. ib. 6, 278:tori,
i. e. biers, id. F. 6, 668:ignis,
id. Am. 1, 15, 41:ignes,
id. M. 2, 620; 13, 583:officia,
Tac. A. 5, 2; Petr. 112, 1: judicia hominum, a last will or testament, Quint. 6, 3, 92; Plin. Ep. 7, 20, 7; 7, 31, 5; so,tabulae,
Mart. 5, 33, 1; 5, 41, 1:tituli,
i. e. an epitaph, id. ib. 9, 19, 3.—So of cities, etc.:Troiae sorte suprema,
Verg. A. 5, 190:dies regnis,
Ov. F. 2, 852. — suprēmum and suprēmō, adverb.:animam sepulcro Condimus, et magna supremum voce ciemus,
for the last time, for a last farewell, Verg. A. 3, 68; Plin. 11, 37, 55, § 150; Tac. H. 4, 14; Ov. M. 12, 526:anima exitura supremo,
Plin. 11, 53, 115, § 277.— Substt.suprēma, orum, n.(α).The last moments, the close of life, death:(β).ut me in supremis consolatus est!
Quint. 6, prooem. § 11; Tac. A. 6, 50; 12, 66; cf.:statua Herculis sentiens suprema tunicae,
the last agonies caused by it, Plin. 34, 8, 19, § 93:circa suprema Neronis,
the time of his death, id. 16, 44, 86, § 236; 7, 3, 3, § 33.—The last honors paid to the dead, funeral rites or ceremonies, a funeral:(γ).supremis divi Augusti,
Plin. 7, 3, 3, § 33; 16, 44, 86, § 236; Tac. A. 1, 61; 3, 49; 4, 44; id. H. 4, 59; 4, 45:suprema ferre (sc. munera),
Verg. A. 6, 213; cf. id. ib. 11, 25 al.—A last will, testament:(δ). b.nihil primo senatus die agi passus, nisi de supremis Augusti,
Tac. A. 1, 8:miles in supremis ordinandis ignarus uxorem esse praegnantem, etc.,
Dig. 29, 1, 36, § 2.—Of degree or rank, the highest, greatest, most exalted, supreme:C.multa, quae appellatur suprema, instituta in singulos duarum ovium, triginta boum... ultra quam (numerum) multam dicere in singulos jus non est, et propterea suprema appellatur, id est, summa et maxima,
Gell. 11, 1, 2 sq.:macies,
Verg. A. 3, 590:Juppiter supreme,
Plaut. Men. 5, 9, 55; id. Capt. 2, 3, 66; 5, 2, 23; id. Ps. 2, 2, 33; Ter. Ad. 2, 1, 42: Junonis supremus conjunx, Poet. ap. Plin. 35, 10, 37, § 115:med antidhac Supremum habuisti com item consiliis tuis,
most intimate, Plaut. Ps. 1, 1, 15.—summus, a, um [from sup-imus, sup-mus], uppermost, highest, topmost; the top of, highest part of (cf. Roby, Gram. 2, § 1295).1.Lit. (class., while supremus is mostly poet.):b.summum oportet olfactare vestimentum muliebre,
the top, outside of, Plaut. Men. 1, 2, 56: Galli summa arcis adorti Moenia, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.): Thyestes summis saxis fixus, id. ap. Cic. Tusc. 1, 44, 107 (Trag. v. 413 ib.): montibus summis, id. ap. Varr. L. L. 7, 71 Mull. (Epigr. v. 43 ib.):summum jugum montis,
Caes. B. G. 1, 21:summus mons,
the top of, id. ib. 1, 22:feriunt summos fulmina montes,
the mountain tops, Hor. C. 2, 10, 11; cf.: in summo montis vertice, Poet. ap. Quint. 8, 3, 48:locus castrorum,
Caes. B. G. 2, 23:in summa sacra via,
on the highest part of, Cic. Planc. 7, 17; cf. id. Verr. 2, 4, 53, § 119:in summa columna conlocare,
id. Div. 1, 24, 48:quam (urbem) ad summum theatrum,
id. Verr. 2, 4, 53, § 119:Janus summus ab imo,
Hor. Ep. 1, 1, 54:ad aquam summam appropinquare,
Cic. Fin. 4, 23, 64: mento summam aquam attingens enectus siti, Poet. ap. Cic. Tusc. 1, 5, 10:in aqua summa natare,
the top, surface of, Plaut. Cas. 2, 6, 33:apud summum puteum,
id. Mil. 4, 4, 16:per summa volare aequora,
Verg. A. 5, 819:summa cacumina linquunt,
id. ib. 6, 678:mari summo,
id. ib. 1, 110:prospexi Italiam summa ab unda,
id. ib. 6, 357:summaque per galeam delibans oscula,
id. ib. 12, 434:amphoras complures complet plumbo, summas operit auro,
Nep. Hann. 9, 3: summa procul villarum culmina fumant, Verg. E. 1, 83:summam cutem novacula decerpito,
Col. 12, 56, 1.—Of position, place, at table:summus ego (in triclinio) et prope me Viscus Thurinus et infra Varius, etc.,
I was highest, I reclined at the top, Hor. S. 2, 8, 20.—Hence, subst.: summus, i, m., he who sits in the highest place, at the head of the table:standum est in lecto, si quid de summo petas,
Plaut. Men. 1, 1, 27: is sermo, qui more majorum a summo adhibetur in poculis, by the head of the table, i. e. by the president of the feast, Cic. Sen. 14, 46; so,a summo dare (bibere),
Plaut. As. 5, 2, 41; Pers. 5, 1, 19.—summum, i, n., the top, surface; the highest place, the head of the table, etc.:2.ab ejus (frontis) summo, sicut palmae, rami quam late diffunduntur,
Caes. B. G. 6, 26:qui demersi sunt in aqua... si non longe absunt a summo,
Cic. Fin. 3, 14, 48:leviter a summo inflexum bacillum,
id. Div. 1, 17, 30:igitur discubuere... in summo Antonius,
Sall. H. 3, 4 Dietsch:puteos ac potius fontes habet: sunt enim in summo,
Plin. Ep. 2, 17, 25:nuces mersit in vinum et sive in summum redierant, sive subsederant, etc.,
Petr. 137 fin.: oratori summa riguerunt, the extremities of his body, Sen. Ira, 2, 3, 3.—In mal. part.:summa petere,
Mart. 11, 46, 6; Auct. Priap. 76.—Transf., of the voice:2.jubeo te salvere voce summa,
Plaut. As. 2, 2, 30; cf.:citaret Io Bacche! modo summa Voce, modo, etc.,
at the top of his voice, Hor. S. 1, 3, 7:vox (opp. ima),
Quint. 11, 3, 15:summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare,
Cic. de Or. 1, 61, 261; cf.:summo haec clamore,
Plaut. Merc. prol. 59. —Adverb.: summum, at the utmost or farthest:exspectabam hodie, aut summum cras,
Cic. Att. 13, 21, 2:bis, terve summum,
id. Fam. 2, 1, 1:triduo aut summum quatriduo,
id. Mil. 9, 26; cf. Liv. 21, 35, and 31, 42 Drak.—Trop.a.Of time or order of succession, last, latest, final (rare but class.):b.haec est praestituta summa argento dies,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; so,venit summa dies,
Verg. A. 2, 324:ad summam senectutem jactari, quam, etc.,
Cic. Rep. 1, 1, 1: vixit ad summam senectutem, to extreme old age, id. Fragm. ap. Non. 401, 31:cum esset summa senectute,
id. Phil. 8, 10, 31:in fluvium primi cecidere, in corpora summi,
Luc. 2, 211:summo carmine,
at the end, Hor. C. 3, 28, 13:eadem in argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur,
the first and the last, at the beginning and the end, Quint. 6, 4, 22; cf. neutr. absol.: Celsus putat, primo firmum aliquod (argumentum) esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio;quia et initio movendus sit judex et summo impellendus,
at the last, at the close, id. 7, 1, 10.— Adverb.: summum, for the last time:nunc ego te infelix summum teneoque tuorque,
Albin. 1, 137. —Of rank, etc., highest, greatest, first, supreme, best, utmost, extreme; most distinguished, excellent, or noble; most important, weighty, or critical, etc. (so most freq. in prose and poetry): summa nituntur vi, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 168 Vahl.): bellum gerentes summum summa industria, id. ap. Non. p. 402, 3 (Trag. v. 104 ib.):summi puerorum amores,
Cic. Lael. 10, 33:spes civium,
id. ib. 3, 11:fides, constantia justitiaque,
id. ib. 7, 25: in amore summo summaque inopia, Caec. ap. Cic. N. D. 3, 29, 72:qui in virtute summum bonum ponunt,
id. ib. 6, 20:non agam summo jure tecum,
id. Verr. 2, 5, 2, § 4:tres fratres summo loco nati,
id. Fam. 2, 18, 2:qui summo magistratui praeerat,
Caes. B. G. 1, 16:concedunt in uno Cn. Pompeio summa esse omnia,
Cic. Imp. Pomp. 17, 51:quae (vitia) summo opere vitare oportebit,
id. Inv. 1, 18, 26:turpitudo,
id. Lael. 17, 61:summum in cruciatum se venire,
Caes. B. G. 1, 31:scelus,
Sall. C. 12, 5:hiems,
the depth of winter, Cic. Verr. 2, 4, 40, § 86; id. Fam. 13, 60, 2:cum aestas summa esse coeperat,
id. Verr. 2, 5, 12, § 29; 2, 5, 31, § 80:ut summi virtute et animo praeessent imbecillioribus,
id. Rep. 1, 34, 51:summi ex Graecia sapientissimique homines,
id. ib. 1, 22, 36; cf.:summi homines ac summis ingeniis praediti,
id. de Or. 1, 2, 6:optimi et summi viri diligentia,
id. Rep. 1, 35, 54: cum par habetur honos summis et infimis [p. 1812] id. ib. 1, 34, 53: He. Quo honore'st illic? Ph. Summo atque ab summis viris, Plaut. Capt. 2, 2, 29:summus Juppiter,
id. Cist. 2, 1, 40:ubi summus imperator non adest ad exercitum,
id. Am. 1, 2, 6:miles summi inperatoris,
Cic. Imp. Pomp. 10, 28: deum qui non summum putet (amorem), Caecil. ap. Cic. Tusc. 4, 32, 68:amicus summus,
the best friend, Ter. Phorm. 5, 8 (9), 60; 1, 1, 1; id. And. 5, 6, 6; cf. absol.:nam is nostro Simulo fuit summus,
id. Ad. 3, 2, 54; so id. Eun. 2, 2, 40.— Poet. in neutr. plur.:summa ducum Atrides,
the chief, Ov. Am. 1, 9, 37; cf. Lucr. 1, 86:summo rei publicae tempore,
at a most important period, most critical juncture, Cic. Phil. 5, 17, 46:in summo et periculosissimo rei publicae tempore,
id. Fl. 3, 6; cf.:summa salus rei publicae,
id. Cat. 1, 5, 11: quod summa res publica in hujus periculo tentatur, the highest welfare of the State, the common welfare, the good of the State, the whole State or commonwealth, id. Rosc. Am. 51, 148; so,res publica,
id. Planc. 27, 66; id. Verr. 2, 2, 10, § 28; id. Cat. 1, 6, 14; 3, 6, 13; id. Inv. 1, 16, 23; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 14, 2:ad summam rem publicam,
Liv. 33, 45, 4 al.:quo res summa loco, Panthu?
the general cause, Verg. A. 2, 322: mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis? in these enterprises of highest moment, etc., id. ib. 9, 199; esp.: summum jus, a right pushed to an extreme:non agam summo jure tecum,
deal exactingly, Cic. Verr. 2, 5, 2, § 4; cf.: exsistunt etiam saepe injuriae calumnia quadam et nimis callida juris interpretatione;ex quo illud summum jus summa injuria factum est, jam tritum sermone proverbium,
id. Off. 1, 10, 33. — Hence, summē, adv., in the highest degree, most highly or greatly, extremely:quod me sollicitare summe solet,
Cic. de Or. 2, 72, 295:cupere aliquid,
id. Quint. 21, 69; Caes. B. C. 3, 15:contendere,
Cic. Quint. 24, 77: studere, Mat. ap. Cic. Fam. 11, 28, 2:diffidere,
Cic. Fam. 4, 7, 2:admirari,
Quint. 10, 1, 70:summe jucundum,
Cic. Fam. 13, 18, 2:officiosi,
id. Verr. 2, 1, 24, § 63:summe disertus vir,
Quint. 12, 1, 23:summe munitus locus,
Hor. Ep. 2, 2, 31:summe haec omnia mihi videntur esse laudanda,
Cic. Div. in Caecil. 17, 57:mei summe observantissimus,
Plin. Ep. 10, 26 (11), 1. -
18 superus
sŭpĕrus, a, um (ante-class. collat. form of the nom. sing. sŭpĕr in two passages:I.super inferque vicinus,
Cato, R. R. 149, 1:totus super ignis,
Lucr. 1, 649; gen. plur. in signif. I. B. 1. infra, superum, Verg. A. 1, 4; Ov. M. 1, 251 et saep.), adj. [super].Posit.A.Adj.1.In gen., that is above, upper, higher: inferus an superus tibi fert deus funera, Liv. And. ap. Prisc. p. 606 P.:2.at ita me di deaeque superi atque inferi et medioxumi,
Plaut. Cist. 2, 1, 36:omnes di deaeque superi, inferi,
Ter. Phorm. 4, 4, 6:ad superos deos potius quam ad inferos pervenisse,
Cic. Lael. 3, 12:limen superum inferumque salve,
Plaut. Merc. 5, 1, 1:portae Phrygiae limen,
id. Bacch. 4, 9, 31; 4, 9, 63; Novat. ap. Non. p. 336, 13 (Com. Rel. v. 49 Rib.):carmine di superi placantur, carmine manes,
Hor. Ep. 2, 1, 138:di,
id. C. 1, 1, 30; 4, 7, 18:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:ut omnia supera, infera, prima, ultima, media videremus,
Cic. Tusc. 1, 26, 64:spectatores superarum rerum atque caelestium,
id. N. D. 2, 56, 140:omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes,
Verg. A. 6, 788:supera ad convexa,
to heaven, id. ib. 6, 241 (Rib. super); 6, 750; 10, 251: cum superum lumen nox intempesta teneret, Enn. ap. Macr. S. 6, 1, 14 (Ann. v. 106 Vahl.):lumen,
Lucr. 6, 856: templum superi Jovis, i. e. of the Capitoline Jupiter (opp. Juppiter inferus, i. e. Pluto), Cat. 55, 5; Sen. Herc. Fur. 48:domus deorum,
Ov. M. 4, 735: mare superum, the upper, i. e. the Adriatic and Ionian Sea (opp. mare inferum, the lower or Etruscan Sea), Plaut. Men. 2, 1, 11; Cic. de Or. 3, 19, 69; id. Att. 9, 3, 1; Liv. 41, 1, 3; Mel. 2, 4, 1; Plin. 3, 5, 10, § 44; Suet. Caes. 34; 44;so without mare (colloq.): iter ad superum,
Cic. Att. 9, 5, 1.—Adverb.:de supero, quom huc accesserit,
from above, Plaut. Am. 3, 4, 18; so,ex supero,
Lucr. 2, 227; 2, 241; 2, 248. —In partic., upper, i. e. of the upper regions or upper world (opp. the lower regions):B.supera de parte,
i. e. of the earth, Lucr. 6, 855:superas evadere ad auras,
Verg. A. 6, 128:superum ad lumen ire,
id. ib. 6, 680:aurae,
Ov. M. 5, 641:orae,
Verg. A. 2, 91:limen,
id. ib. 6, 680.—Substt.1.Sŭpĕri, orum, m.(α).They who are above (opp. inferi, those in the dungeon), Plaut. Aul. 2, 7, 6:(β).multum fleti ad superos,
i. e. those living on earth, Verg. A. 6, 481:(Pompeius) Quam apud superos habuerat magnitudinem, illibatam detulisset ad Inferos,
the inhabitants of the upper world, Vell. 2, 48, 2; cf.:ut oblitos superum paterere dolores,
Val. Fl. 1, 792: si nunc redire posset ad superos pater, Poet. ap. Charis. 5, p. 252:epistula ad superos scripta,
i. e. to the survivors, Plin. 2, 109, 112, § 248.—(Sc. di.) The gods above, the celestial deities:2.quae Superi Manesque dabant,
Verg. A. 10, 34:aspiciunt Superi mortalia,
Ov. M. 13, 70:o Superi!
id. ib. 1, 196; 14, 729;pro Superi,
id. Tr. 1, 2, 59:terris jactatus et alto Vi Superum,
Verg. A. 1, 4:illa propago Contemptrix Superum,
Ov. M. 1, 161:exemplo Superorum,
id. Tr. 4, 4, 19; so,Superorum,
id. P. 1, 1, 43:postquam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis,
Verg. A. 3, 2:scilicet is Superis labor est,
id. ib. 4, 379; Hor. C. 1, 6, 16:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:flectere Superos,
Verg. A. 7, 312:te per Superos... oro,
id. ib. 2, 141 et saep.—sŭpĕra, orum, n.(α).The heavenly bodies:(β).Hicetas caelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet,
Cic. Ac. 2, 39, 123; cf.:cogitantes supera atque caelestia, haec nostra contemnimus,
id. ib. 2, 41, 127: di, quibus est potestas motus superum atque inferum, Enn. ap. Auct. Her. 2, 25, 38 (Trag. Rel. v. 163 Vahl.).—Higher places (sc. loca):II.supera semper petunt,
tend upwards, Cic. Tusc. 1, 18, 42:(Alecto) Cocyti petit sedem, supera ardua relinquens,
the upper world, Verg. A. 7, 562.Comp.: sŭpĕrĭor, ius.A.Lit., of place, higher, upper:B.inferiore omni spatio vacuo relicto, superiorem partem collis castris compleverant,
Caes. B. G. 7, 46:dejectus qui potest esse quisquam, nisi in inferiorem locum de superiore motus?
Cic. Caecin. 18, 50:in superiore qui habito cenaculo,
Plaut. Am. 3, 1, 3:tota domus superior vacat,
the upper part of, Cic. Att. 12, 10:superior accumbere,
Plaut. Most. 1, 1, 42:de loco superiore dicere,
i. e. from the tribunal, Cic. Verr. 2, 2, 42, § 102:agere,
i. e. from the rostra, id. ib. 2, 1, 5, § 14;and in gen. of the position of the speaker: multos et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos,
id. Fam. 3, 8, 2:sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore loquitur,
id. de Or. 3, 6, 23: ex loco superiore in ipsis fluminis ripis praeliabantur, from a height or eminence, Caes. B. G. 2, 23; so,ex loco superiore,
id. ib. 3, 4:loca,
id. ib. 1, 10, 4;3, 3, 2: ex superioribus locis in planitiem descendere,
id. B. C. 3, 98:qui in superiore acie constiterant,
id. B. G. 1, 24:ex superiore et ex inferiore scriptura docendum,
i. e. what goes before and after, the context, Cic. Inv. 2, 40, 117; cf.:posteriori superius non jungitur,
id. Ac. 2, 14, 44.—Trop.1.Of time or order of succession, former, past, previous, preceding:b.superiores solis defectiones,
Cic. Rep. 1, 16, 25:quid proxima, quid superiore nocte egeris,
id. Cat. 1, 1, 1:refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant,
Caes. B. G. 7, 58:superioribus aestivis,
Hirt. B. G. 8, 46:superioribus temporibus,
Cic. Fam. 5, 17, 1:tempus (opp. posterius),
id. Dom. 37, 99:tempora (opp. inferiora),
Suet. Claud. 41:annus,
Cic. Verr. 2, 3, 18, § 47:anno superiore,
id. Har. Resp. 8, 15:superioris anni acta,
Suet. Caes. 23:in superiore vita,
Cic. Sen. 8, 26: milites superioribus proeliis exercitati, [p. 1811] Caes. B. G. 2, 20:testimonium conveniens superiori facto,
Hirt. B. G. 8, 53:superius facinus novo scelere vincere,
Cic. Verr. 2, 5, 44, § 116:superioris more crudelitatis uti,
Nep. Thras. 3, 1:superius genus,
mentioned previously, Plin. 13, 25, 48, § 146:nuptiae,
former marriage, Cic. Clu. 6, 15:vir,
first husband, id. Caecin. 6, 17.—Esp., of age, time of life, etc., older, elder, senior, more advanced, former:2.omnis juventus omnesque superioris aetatis,
Caes. B. C. 2, 5:aetate superiores,
Varr. R. R. 2, 10, 1:superior Africanus,
the Elder, Cic. Verr. 2, 5, 10, § 25; id. Off. 1, 33, 121:Dionysius,
id. ib. 2, 7, 25; Nep. Dion, 1, 1; cf.:quid est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur,
Cic. Or. 34, 120.—Of strength or success in battle or any contest, victorious, conquering, stronger, superior:3. (α).Caesar quod hostes equitatu superiores esse intellegebat,
Caes. B. G. 7, 65:numero superiores,
Hirt. B. G. 8, 12:hoc ipso fiunt superiores, quod nullum acceperant detrimentum,
id. ib. 8, 19:se quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum,
Cic. Caecin. 1, 2:semper discessit superior,
Nep. Hann. 1, 2:si primo proelio Catilina superior discessisset,
Sall. C. 39, 4:ut nostri omnibus partibus superiores fuerint,
Caes. B. G. 5, 15:multo superiores bello esse,
Nep. Alcib. 4, 7:superiorem Appium in causa fecit,
Liv. 5, 7, 1.—With abl. respect.:(β).pecuniis superiores,
Cic. Rep. 2, 34, 59:loco, fortuna, fama superiores,
id. Lael. 25, 94:habes neminem honoris gradu superiorem,
id. Fam. 2, 18, 2:ordine,
id. ib. 13, 5, 2:facilitate et humanitate superior,
id. Off. 1, 26, 90:si superior ceteris rebus esses,
id. Div. in Caecil. 19, 61.—Absol.:III.ut ii, qui superiores sunt, submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere,
Cic. Lael. 20, 72; cf. id. ib. 20, 71:ut quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius,
id. Off. 1, 26, 90:invident homines maxime paribus aut inferioribus... sed etiam superioribus invidetur,
id. de Or. 2, 52, 209:premendoque superiorem sese extollebat,
Liv. 22, 12, 12:cui omnem honorem, ut superiori habuit,
Vell. 2, 101, 1.Sup., in three forms, ‡ superrimus, supremus, and summus.A.‡ sŭperrĭmus, assumed as orig. form of supremus by Varr. L. L. 7, § 51 Mull.; Charis. p. 130 P.—B. 1.Lit. (only poet.; cf.2.summus, C. 1.): montesque supremos Silvifragis vexat flabris,
the highest points, the tops, summits, Lucr. 1, 274; so,montes,
Verg. G. 4, 460; Hor. Epod. 17, 68:rupes,
Sen. Oedip. 95:arx,
Claud. III. Cons. Hon. 167; cf.:supremae Tethyos unda,
Mart. Spect. 3, 6.—Trop.a. (α).In gen.: SOL OCCASVS SVPREMA TEMPESTAS ESTO, XII. Tab. ap. Gell. 17, 2, 10.—Hence, as subst.: suprēma, ae, f. (sc. tempestas), the last part of the day, the hour of sunset: suprema summum diei; hoc tempus duodecim Tabulae dicunt occasum esse solis;(β).sed postea lex praetoria id quoque tempus jubet esse supremum, quo praeco in comitio supremam pronuntiavit populo,
Varr. L. L. 6, § 5 Mull.; cf. Censor. de Die Nat. 24; Plin. 7, 60, 60, § 212:quae (urbs), quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur,
Cic. Verr. 2, 4, 53, § 119:supremo te sole domi manebo,
at sunset, Hor. Ep. 1, 5, 3:jubare exorto jam nocte suprema, Col. poet. 10, 294: in te suprema salus,
last hope, Verg. A. 12, 653: supremam bellis imposuisse manum, the last or finishing hand, Ov. R. Am. 114. — suprēmum, adverb., for the last time:quae mihi tunc primum, tunc est conspecta supremum,
Ov. M. 12, 526.—In partic., with regard to the close of life, last, closing, dying:1. 2.supremo vitae die,
Cic. Tusc. 1, 29, 71; id. Sen. 21, 78; id. Mur. 36, 75:dies,
id. Phil. 1, 14, 34; Hor. C. 1, 13, 20; id. Ep. 1, 4, 13:hora,
Tib. 1, 1, 59:tempus,
Hor. S. 1, 1, 98; Cat. 64, 151:incestum pontifices supremo supplicio sanciunto,
i. e. the penalty of death, Cic. Leg. 2, 9, 22:mors,
Hor. Ep. 2, 2, 173:finis,
id. ib. 2, 1, 12:iter,
id. C. 2, 17, 11:lumen,
Verg. A. 6, 735: sociamque tori vocat ore supremo, with his dying mouth, dying breath, Ov. M. 8, 521; so,ore,
id. Tr. 3, 3, 87:haec digressu dicta supremo Fundebat,
Verg. A. 8, 583:Nero in suprema ira duos calices crystallinos fregit,
in his last agony, Plin. 37, 2, 10, § 29;supremis suis annis,
in his last years, id. 23, 1, 27, § 58:suprema ejus cura,
id. 7, 45, 46, § 150:spoliatus illius supremi diei celebritate,
Cic. Mil. 32, 86: honor, the last honors, i. e. funeral rites or ceremonies, Verg. A. 11, 61:funera,
Ov. M. 3, 137:oscula,
id. ib. 6, 278:tori,
i. e. biers, id. F. 6, 668:ignis,
id. Am. 1, 15, 41:ignes,
id. M. 2, 620; 13, 583:officia,
Tac. A. 5, 2; Petr. 112, 1: judicia hominum, a last will or testament, Quint. 6, 3, 92; Plin. Ep. 7, 20, 7; 7, 31, 5; so,tabulae,
Mart. 5, 33, 1; 5, 41, 1:tituli,
i. e. an epitaph, id. ib. 9, 19, 3.—So of cities, etc.:Troiae sorte suprema,
Verg. A. 5, 190:dies regnis,
Ov. F. 2, 852. — suprēmum and suprēmō, adverb.:animam sepulcro Condimus, et magna supremum voce ciemus,
for the last time, for a last farewell, Verg. A. 3, 68; Plin. 11, 37, 55, § 150; Tac. H. 4, 14; Ov. M. 12, 526:anima exitura supremo,
Plin. 11, 53, 115, § 277.— Substt.suprēma, orum, n.(α).The last moments, the close of life, death:(β).ut me in supremis consolatus est!
Quint. 6, prooem. § 11; Tac. A. 6, 50; 12, 66; cf.:statua Herculis sentiens suprema tunicae,
the last agonies caused by it, Plin. 34, 8, 19, § 93:circa suprema Neronis,
the time of his death, id. 16, 44, 86, § 236; 7, 3, 3, § 33.—The last honors paid to the dead, funeral rites or ceremonies, a funeral:(γ).supremis divi Augusti,
Plin. 7, 3, 3, § 33; 16, 44, 86, § 236; Tac. A. 1, 61; 3, 49; 4, 44; id. H. 4, 59; 4, 45:suprema ferre (sc. munera),
Verg. A. 6, 213; cf. id. ib. 11, 25 al.—A last will, testament:(δ). b.nihil primo senatus die agi passus, nisi de supremis Augusti,
Tac. A. 1, 8:miles in supremis ordinandis ignarus uxorem esse praegnantem, etc.,
Dig. 29, 1, 36, § 2.—Of degree or rank, the highest, greatest, most exalted, supreme:C.multa, quae appellatur suprema, instituta in singulos duarum ovium, triginta boum... ultra quam (numerum) multam dicere in singulos jus non est, et propterea suprema appellatur, id est, summa et maxima,
Gell. 11, 1, 2 sq.:macies,
Verg. A. 3, 590:Juppiter supreme,
Plaut. Men. 5, 9, 55; id. Capt. 2, 3, 66; 5, 2, 23; id. Ps. 2, 2, 33; Ter. Ad. 2, 1, 42: Junonis supremus conjunx, Poet. ap. Plin. 35, 10, 37, § 115:med antidhac Supremum habuisti com item consiliis tuis,
most intimate, Plaut. Ps. 1, 1, 15.—summus, a, um [from sup-imus, sup-mus], uppermost, highest, topmost; the top of, highest part of (cf. Roby, Gram. 2, § 1295).1.Lit. (class., while supremus is mostly poet.):b.summum oportet olfactare vestimentum muliebre,
the top, outside of, Plaut. Men. 1, 2, 56: Galli summa arcis adorti Moenia, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.): Thyestes summis saxis fixus, id. ap. Cic. Tusc. 1, 44, 107 (Trag. v. 413 ib.): montibus summis, id. ap. Varr. L. L. 7, 71 Mull. (Epigr. v. 43 ib.):summum jugum montis,
Caes. B. G. 1, 21:summus mons,
the top of, id. ib. 1, 22:feriunt summos fulmina montes,
the mountain tops, Hor. C. 2, 10, 11; cf.: in summo montis vertice, Poet. ap. Quint. 8, 3, 48:locus castrorum,
Caes. B. G. 2, 23:in summa sacra via,
on the highest part of, Cic. Planc. 7, 17; cf. id. Verr. 2, 4, 53, § 119:in summa columna conlocare,
id. Div. 1, 24, 48:quam (urbem) ad summum theatrum,
id. Verr. 2, 4, 53, § 119:Janus summus ab imo,
Hor. Ep. 1, 1, 54:ad aquam summam appropinquare,
Cic. Fin. 4, 23, 64: mento summam aquam attingens enectus siti, Poet. ap. Cic. Tusc. 1, 5, 10:in aqua summa natare,
the top, surface of, Plaut. Cas. 2, 6, 33:apud summum puteum,
id. Mil. 4, 4, 16:per summa volare aequora,
Verg. A. 5, 819:summa cacumina linquunt,
id. ib. 6, 678:mari summo,
id. ib. 1, 110:prospexi Italiam summa ab unda,
id. ib. 6, 357:summaque per galeam delibans oscula,
id. ib. 12, 434:amphoras complures complet plumbo, summas operit auro,
Nep. Hann. 9, 3: summa procul villarum culmina fumant, Verg. E. 1, 83:summam cutem novacula decerpito,
Col. 12, 56, 1.—Of position, place, at table:summus ego (in triclinio) et prope me Viscus Thurinus et infra Varius, etc.,
I was highest, I reclined at the top, Hor. S. 2, 8, 20.—Hence, subst.: summus, i, m., he who sits in the highest place, at the head of the table:standum est in lecto, si quid de summo petas,
Plaut. Men. 1, 1, 27: is sermo, qui more majorum a summo adhibetur in poculis, by the head of the table, i. e. by the president of the feast, Cic. Sen. 14, 46; so,a summo dare (bibere),
Plaut. As. 5, 2, 41; Pers. 5, 1, 19.—summum, i, n., the top, surface; the highest place, the head of the table, etc.:2.ab ejus (frontis) summo, sicut palmae, rami quam late diffunduntur,
Caes. B. G. 6, 26:qui demersi sunt in aqua... si non longe absunt a summo,
Cic. Fin. 3, 14, 48:leviter a summo inflexum bacillum,
id. Div. 1, 17, 30:igitur discubuere... in summo Antonius,
Sall. H. 3, 4 Dietsch:puteos ac potius fontes habet: sunt enim in summo,
Plin. Ep. 2, 17, 25:nuces mersit in vinum et sive in summum redierant, sive subsederant, etc.,
Petr. 137 fin.: oratori summa riguerunt, the extremities of his body, Sen. Ira, 2, 3, 3.—In mal. part.:summa petere,
Mart. 11, 46, 6; Auct. Priap. 76.—Transf., of the voice:2.jubeo te salvere voce summa,
Plaut. As. 2, 2, 30; cf.:citaret Io Bacche! modo summa Voce, modo, etc.,
at the top of his voice, Hor. S. 1, 3, 7:vox (opp. ima),
Quint. 11, 3, 15:summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare,
Cic. de Or. 1, 61, 261; cf.:summo haec clamore,
Plaut. Merc. prol. 59. —Adverb.: summum, at the utmost or farthest:exspectabam hodie, aut summum cras,
Cic. Att. 13, 21, 2:bis, terve summum,
id. Fam. 2, 1, 1:triduo aut summum quatriduo,
id. Mil. 9, 26; cf. Liv. 21, 35, and 31, 42 Drak.—Trop.a.Of time or order of succession, last, latest, final (rare but class.):b.haec est praestituta summa argento dies,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; so,venit summa dies,
Verg. A. 2, 324:ad summam senectutem jactari, quam, etc.,
Cic. Rep. 1, 1, 1: vixit ad summam senectutem, to extreme old age, id. Fragm. ap. Non. 401, 31:cum esset summa senectute,
id. Phil. 8, 10, 31:in fluvium primi cecidere, in corpora summi,
Luc. 2, 211:summo carmine,
at the end, Hor. C. 3, 28, 13:eadem in argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur,
the first and the last, at the beginning and the end, Quint. 6, 4, 22; cf. neutr. absol.: Celsus putat, primo firmum aliquod (argumentum) esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio;quia et initio movendus sit judex et summo impellendus,
at the last, at the close, id. 7, 1, 10.— Adverb.: summum, for the last time:nunc ego te infelix summum teneoque tuorque,
Albin. 1, 137. —Of rank, etc., highest, greatest, first, supreme, best, utmost, extreme; most distinguished, excellent, or noble; most important, weighty, or critical, etc. (so most freq. in prose and poetry): summa nituntur vi, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 168 Vahl.): bellum gerentes summum summa industria, id. ap. Non. p. 402, 3 (Trag. v. 104 ib.):summi puerorum amores,
Cic. Lael. 10, 33:spes civium,
id. ib. 3, 11:fides, constantia justitiaque,
id. ib. 7, 25: in amore summo summaque inopia, Caec. ap. Cic. N. D. 3, 29, 72:qui in virtute summum bonum ponunt,
id. ib. 6, 20:non agam summo jure tecum,
id. Verr. 2, 5, 2, § 4:tres fratres summo loco nati,
id. Fam. 2, 18, 2:qui summo magistratui praeerat,
Caes. B. G. 1, 16:concedunt in uno Cn. Pompeio summa esse omnia,
Cic. Imp. Pomp. 17, 51:quae (vitia) summo opere vitare oportebit,
id. Inv. 1, 18, 26:turpitudo,
id. Lael. 17, 61:summum in cruciatum se venire,
Caes. B. G. 1, 31:scelus,
Sall. C. 12, 5:hiems,
the depth of winter, Cic. Verr. 2, 4, 40, § 86; id. Fam. 13, 60, 2:cum aestas summa esse coeperat,
id. Verr. 2, 5, 12, § 29; 2, 5, 31, § 80:ut summi virtute et animo praeessent imbecillioribus,
id. Rep. 1, 34, 51:summi ex Graecia sapientissimique homines,
id. ib. 1, 22, 36; cf.:summi homines ac summis ingeniis praediti,
id. de Or. 1, 2, 6:optimi et summi viri diligentia,
id. Rep. 1, 35, 54: cum par habetur honos summis et infimis [p. 1812] id. ib. 1, 34, 53: He. Quo honore'st illic? Ph. Summo atque ab summis viris, Plaut. Capt. 2, 2, 29:summus Juppiter,
id. Cist. 2, 1, 40:ubi summus imperator non adest ad exercitum,
id. Am. 1, 2, 6:miles summi inperatoris,
Cic. Imp. Pomp. 10, 28: deum qui non summum putet (amorem), Caecil. ap. Cic. Tusc. 4, 32, 68:amicus summus,
the best friend, Ter. Phorm. 5, 8 (9), 60; 1, 1, 1; id. And. 5, 6, 6; cf. absol.:nam is nostro Simulo fuit summus,
id. Ad. 3, 2, 54; so id. Eun. 2, 2, 40.— Poet. in neutr. plur.:summa ducum Atrides,
the chief, Ov. Am. 1, 9, 37; cf. Lucr. 1, 86:summo rei publicae tempore,
at a most important period, most critical juncture, Cic. Phil. 5, 17, 46:in summo et periculosissimo rei publicae tempore,
id. Fl. 3, 6; cf.:summa salus rei publicae,
id. Cat. 1, 5, 11: quod summa res publica in hujus periculo tentatur, the highest welfare of the State, the common welfare, the good of the State, the whole State or commonwealth, id. Rosc. Am. 51, 148; so,res publica,
id. Planc. 27, 66; id. Verr. 2, 2, 10, § 28; id. Cat. 1, 6, 14; 3, 6, 13; id. Inv. 1, 16, 23; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 14, 2:ad summam rem publicam,
Liv. 33, 45, 4 al.:quo res summa loco, Panthu?
the general cause, Verg. A. 2, 322: mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis? in these enterprises of highest moment, etc., id. ib. 9, 199; esp.: summum jus, a right pushed to an extreme:non agam summo jure tecum,
deal exactingly, Cic. Verr. 2, 5, 2, § 4; cf.: exsistunt etiam saepe injuriae calumnia quadam et nimis callida juris interpretatione;ex quo illud summum jus summa injuria factum est, jam tritum sermone proverbium,
id. Off. 1, 10, 33. — Hence, summē, adv., in the highest degree, most highly or greatly, extremely:quod me sollicitare summe solet,
Cic. de Or. 2, 72, 295:cupere aliquid,
id. Quint. 21, 69; Caes. B. C. 3, 15:contendere,
Cic. Quint. 24, 77: studere, Mat. ap. Cic. Fam. 11, 28, 2:diffidere,
Cic. Fam. 4, 7, 2:admirari,
Quint. 10, 1, 70:summe jucundum,
Cic. Fam. 13, 18, 2:officiosi,
id. Verr. 2, 1, 24, § 63:summe disertus vir,
Quint. 12, 1, 23:summe munitus locus,
Hor. Ep. 2, 2, 31:summe haec omnia mihi videntur esse laudanda,
Cic. Div. in Caecil. 17, 57:mei summe observantissimus,
Plin. Ep. 10, 26 (11), 1. -
19 suprema
sŭpĕrus, a, um (ante-class. collat. form of the nom. sing. sŭpĕr in two passages:I.super inferque vicinus,
Cato, R. R. 149, 1:totus super ignis,
Lucr. 1, 649; gen. plur. in signif. I. B. 1. infra, superum, Verg. A. 1, 4; Ov. M. 1, 251 et saep.), adj. [super].Posit.A.Adj.1.In gen., that is above, upper, higher: inferus an superus tibi fert deus funera, Liv. And. ap. Prisc. p. 606 P.:2.at ita me di deaeque superi atque inferi et medioxumi,
Plaut. Cist. 2, 1, 36:omnes di deaeque superi, inferi,
Ter. Phorm. 4, 4, 6:ad superos deos potius quam ad inferos pervenisse,
Cic. Lael. 3, 12:limen superum inferumque salve,
Plaut. Merc. 5, 1, 1:portae Phrygiae limen,
id. Bacch. 4, 9, 31; 4, 9, 63; Novat. ap. Non. p. 336, 13 (Com. Rel. v. 49 Rib.):carmine di superi placantur, carmine manes,
Hor. Ep. 2, 1, 138:di,
id. C. 1, 1, 30; 4, 7, 18:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:ut omnia supera, infera, prima, ultima, media videremus,
Cic. Tusc. 1, 26, 64:spectatores superarum rerum atque caelestium,
id. N. D. 2, 56, 140:omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes,
Verg. A. 6, 788:supera ad convexa,
to heaven, id. ib. 6, 241 (Rib. super); 6, 750; 10, 251: cum superum lumen nox intempesta teneret, Enn. ap. Macr. S. 6, 1, 14 (Ann. v. 106 Vahl.):lumen,
Lucr. 6, 856: templum superi Jovis, i. e. of the Capitoline Jupiter (opp. Juppiter inferus, i. e. Pluto), Cat. 55, 5; Sen. Herc. Fur. 48:domus deorum,
Ov. M. 4, 735: mare superum, the upper, i. e. the Adriatic and Ionian Sea (opp. mare inferum, the lower or Etruscan Sea), Plaut. Men. 2, 1, 11; Cic. de Or. 3, 19, 69; id. Att. 9, 3, 1; Liv. 41, 1, 3; Mel. 2, 4, 1; Plin. 3, 5, 10, § 44; Suet. Caes. 34; 44;so without mare (colloq.): iter ad superum,
Cic. Att. 9, 5, 1.—Adverb.:de supero, quom huc accesserit,
from above, Plaut. Am. 3, 4, 18; so,ex supero,
Lucr. 2, 227; 2, 241; 2, 248. —In partic., upper, i. e. of the upper regions or upper world (opp. the lower regions):B.supera de parte,
i. e. of the earth, Lucr. 6, 855:superas evadere ad auras,
Verg. A. 6, 128:superum ad lumen ire,
id. ib. 6, 680:aurae,
Ov. M. 5, 641:orae,
Verg. A. 2, 91:limen,
id. ib. 6, 680.—Substt.1.Sŭpĕri, orum, m.(α).They who are above (opp. inferi, those in the dungeon), Plaut. Aul. 2, 7, 6:(β).multum fleti ad superos,
i. e. those living on earth, Verg. A. 6, 481:(Pompeius) Quam apud superos habuerat magnitudinem, illibatam detulisset ad Inferos,
the inhabitants of the upper world, Vell. 2, 48, 2; cf.:ut oblitos superum paterere dolores,
Val. Fl. 1, 792: si nunc redire posset ad superos pater, Poet. ap. Charis. 5, p. 252:epistula ad superos scripta,
i. e. to the survivors, Plin. 2, 109, 112, § 248.—(Sc. di.) The gods above, the celestial deities:2.quae Superi Manesque dabant,
Verg. A. 10, 34:aspiciunt Superi mortalia,
Ov. M. 13, 70:o Superi!
id. ib. 1, 196; 14, 729;pro Superi,
id. Tr. 1, 2, 59:terris jactatus et alto Vi Superum,
Verg. A. 1, 4:illa propago Contemptrix Superum,
Ov. M. 1, 161:exemplo Superorum,
id. Tr. 4, 4, 19; so,Superorum,
id. P. 1, 1, 43:postquam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis,
Verg. A. 3, 2:scilicet is Superis labor est,
id. ib. 4, 379; Hor. C. 1, 6, 16:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:flectere Superos,
Verg. A. 7, 312:te per Superos... oro,
id. ib. 2, 141 et saep.—sŭpĕra, orum, n.(α).The heavenly bodies:(β).Hicetas caelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet,
Cic. Ac. 2, 39, 123; cf.:cogitantes supera atque caelestia, haec nostra contemnimus,
id. ib. 2, 41, 127: di, quibus est potestas motus superum atque inferum, Enn. ap. Auct. Her. 2, 25, 38 (Trag. Rel. v. 163 Vahl.).—Higher places (sc. loca):II.supera semper petunt,
tend upwards, Cic. Tusc. 1, 18, 42:(Alecto) Cocyti petit sedem, supera ardua relinquens,
the upper world, Verg. A. 7, 562.Comp.: sŭpĕrĭor, ius.A.Lit., of place, higher, upper:B.inferiore omni spatio vacuo relicto, superiorem partem collis castris compleverant,
Caes. B. G. 7, 46:dejectus qui potest esse quisquam, nisi in inferiorem locum de superiore motus?
Cic. Caecin. 18, 50:in superiore qui habito cenaculo,
Plaut. Am. 3, 1, 3:tota domus superior vacat,
the upper part of, Cic. Att. 12, 10:superior accumbere,
Plaut. Most. 1, 1, 42:de loco superiore dicere,
i. e. from the tribunal, Cic. Verr. 2, 2, 42, § 102:agere,
i. e. from the rostra, id. ib. 2, 1, 5, § 14;and in gen. of the position of the speaker: multos et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos,
id. Fam. 3, 8, 2:sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore loquitur,
id. de Or. 3, 6, 23: ex loco superiore in ipsis fluminis ripis praeliabantur, from a height or eminence, Caes. B. G. 2, 23; so,ex loco superiore,
id. ib. 3, 4:loca,
id. ib. 1, 10, 4;3, 3, 2: ex superioribus locis in planitiem descendere,
id. B. C. 3, 98:qui in superiore acie constiterant,
id. B. G. 1, 24:ex superiore et ex inferiore scriptura docendum,
i. e. what goes before and after, the context, Cic. Inv. 2, 40, 117; cf.:posteriori superius non jungitur,
id. Ac. 2, 14, 44.—Trop.1.Of time or order of succession, former, past, previous, preceding:b.superiores solis defectiones,
Cic. Rep. 1, 16, 25:quid proxima, quid superiore nocte egeris,
id. Cat. 1, 1, 1:refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant,
Caes. B. G. 7, 58:superioribus aestivis,
Hirt. B. G. 8, 46:superioribus temporibus,
Cic. Fam. 5, 17, 1:tempus (opp. posterius),
id. Dom. 37, 99:tempora (opp. inferiora),
Suet. Claud. 41:annus,
Cic. Verr. 2, 3, 18, § 47:anno superiore,
id. Har. Resp. 8, 15:superioris anni acta,
Suet. Caes. 23:in superiore vita,
Cic. Sen. 8, 26: milites superioribus proeliis exercitati, [p. 1811] Caes. B. G. 2, 20:testimonium conveniens superiori facto,
Hirt. B. G. 8, 53:superius facinus novo scelere vincere,
Cic. Verr. 2, 5, 44, § 116:superioris more crudelitatis uti,
Nep. Thras. 3, 1:superius genus,
mentioned previously, Plin. 13, 25, 48, § 146:nuptiae,
former marriage, Cic. Clu. 6, 15:vir,
first husband, id. Caecin. 6, 17.—Esp., of age, time of life, etc., older, elder, senior, more advanced, former:2.omnis juventus omnesque superioris aetatis,
Caes. B. C. 2, 5:aetate superiores,
Varr. R. R. 2, 10, 1:superior Africanus,
the Elder, Cic. Verr. 2, 5, 10, § 25; id. Off. 1, 33, 121:Dionysius,
id. ib. 2, 7, 25; Nep. Dion, 1, 1; cf.:quid est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur,
Cic. Or. 34, 120.—Of strength or success in battle or any contest, victorious, conquering, stronger, superior:3. (α).Caesar quod hostes equitatu superiores esse intellegebat,
Caes. B. G. 7, 65:numero superiores,
Hirt. B. G. 8, 12:hoc ipso fiunt superiores, quod nullum acceperant detrimentum,
id. ib. 8, 19:se quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum,
Cic. Caecin. 1, 2:semper discessit superior,
Nep. Hann. 1, 2:si primo proelio Catilina superior discessisset,
Sall. C. 39, 4:ut nostri omnibus partibus superiores fuerint,
Caes. B. G. 5, 15:multo superiores bello esse,
Nep. Alcib. 4, 7:superiorem Appium in causa fecit,
Liv. 5, 7, 1.—With abl. respect.:(β).pecuniis superiores,
Cic. Rep. 2, 34, 59:loco, fortuna, fama superiores,
id. Lael. 25, 94:habes neminem honoris gradu superiorem,
id. Fam. 2, 18, 2:ordine,
id. ib. 13, 5, 2:facilitate et humanitate superior,
id. Off. 1, 26, 90:si superior ceteris rebus esses,
id. Div. in Caecil. 19, 61.—Absol.:III.ut ii, qui superiores sunt, submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere,
Cic. Lael. 20, 72; cf. id. ib. 20, 71:ut quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius,
id. Off. 1, 26, 90:invident homines maxime paribus aut inferioribus... sed etiam superioribus invidetur,
id. de Or. 2, 52, 209:premendoque superiorem sese extollebat,
Liv. 22, 12, 12:cui omnem honorem, ut superiori habuit,
Vell. 2, 101, 1.Sup., in three forms, ‡ superrimus, supremus, and summus.A.‡ sŭperrĭmus, assumed as orig. form of supremus by Varr. L. L. 7, § 51 Mull.; Charis. p. 130 P.—B. 1.Lit. (only poet.; cf.2.summus, C. 1.): montesque supremos Silvifragis vexat flabris,
the highest points, the tops, summits, Lucr. 1, 274; so,montes,
Verg. G. 4, 460; Hor. Epod. 17, 68:rupes,
Sen. Oedip. 95:arx,
Claud. III. Cons. Hon. 167; cf.:supremae Tethyos unda,
Mart. Spect. 3, 6.—Trop.a. (α).In gen.: SOL OCCASVS SVPREMA TEMPESTAS ESTO, XII. Tab. ap. Gell. 17, 2, 10.—Hence, as subst.: suprēma, ae, f. (sc. tempestas), the last part of the day, the hour of sunset: suprema summum diei; hoc tempus duodecim Tabulae dicunt occasum esse solis;(β).sed postea lex praetoria id quoque tempus jubet esse supremum, quo praeco in comitio supremam pronuntiavit populo,
Varr. L. L. 6, § 5 Mull.; cf. Censor. de Die Nat. 24; Plin. 7, 60, 60, § 212:quae (urbs), quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur,
Cic. Verr. 2, 4, 53, § 119:supremo te sole domi manebo,
at sunset, Hor. Ep. 1, 5, 3:jubare exorto jam nocte suprema, Col. poet. 10, 294: in te suprema salus,
last hope, Verg. A. 12, 653: supremam bellis imposuisse manum, the last or finishing hand, Ov. R. Am. 114. — suprēmum, adverb., for the last time:quae mihi tunc primum, tunc est conspecta supremum,
Ov. M. 12, 526.—In partic., with regard to the close of life, last, closing, dying:1. 2.supremo vitae die,
Cic. Tusc. 1, 29, 71; id. Sen. 21, 78; id. Mur. 36, 75:dies,
id. Phil. 1, 14, 34; Hor. C. 1, 13, 20; id. Ep. 1, 4, 13:hora,
Tib. 1, 1, 59:tempus,
Hor. S. 1, 1, 98; Cat. 64, 151:incestum pontifices supremo supplicio sanciunto,
i. e. the penalty of death, Cic. Leg. 2, 9, 22:mors,
Hor. Ep. 2, 2, 173:finis,
id. ib. 2, 1, 12:iter,
id. C. 2, 17, 11:lumen,
Verg. A. 6, 735: sociamque tori vocat ore supremo, with his dying mouth, dying breath, Ov. M. 8, 521; so,ore,
id. Tr. 3, 3, 87:haec digressu dicta supremo Fundebat,
Verg. A. 8, 583:Nero in suprema ira duos calices crystallinos fregit,
in his last agony, Plin. 37, 2, 10, § 29;supremis suis annis,
in his last years, id. 23, 1, 27, § 58:suprema ejus cura,
id. 7, 45, 46, § 150:spoliatus illius supremi diei celebritate,
Cic. Mil. 32, 86: honor, the last honors, i. e. funeral rites or ceremonies, Verg. A. 11, 61:funera,
Ov. M. 3, 137:oscula,
id. ib. 6, 278:tori,
i. e. biers, id. F. 6, 668:ignis,
id. Am. 1, 15, 41:ignes,
id. M. 2, 620; 13, 583:officia,
Tac. A. 5, 2; Petr. 112, 1: judicia hominum, a last will or testament, Quint. 6, 3, 92; Plin. Ep. 7, 20, 7; 7, 31, 5; so,tabulae,
Mart. 5, 33, 1; 5, 41, 1:tituli,
i. e. an epitaph, id. ib. 9, 19, 3.—So of cities, etc.:Troiae sorte suprema,
Verg. A. 5, 190:dies regnis,
Ov. F. 2, 852. — suprēmum and suprēmō, adverb.:animam sepulcro Condimus, et magna supremum voce ciemus,
for the last time, for a last farewell, Verg. A. 3, 68; Plin. 11, 37, 55, § 150; Tac. H. 4, 14; Ov. M. 12, 526:anima exitura supremo,
Plin. 11, 53, 115, § 277.— Substt.suprēma, orum, n.(α).The last moments, the close of life, death:(β).ut me in supremis consolatus est!
Quint. 6, prooem. § 11; Tac. A. 6, 50; 12, 66; cf.:statua Herculis sentiens suprema tunicae,
the last agonies caused by it, Plin. 34, 8, 19, § 93:circa suprema Neronis,
the time of his death, id. 16, 44, 86, § 236; 7, 3, 3, § 33.—The last honors paid to the dead, funeral rites or ceremonies, a funeral:(γ).supremis divi Augusti,
Plin. 7, 3, 3, § 33; 16, 44, 86, § 236; Tac. A. 1, 61; 3, 49; 4, 44; id. H. 4, 59; 4, 45:suprema ferre (sc. munera),
Verg. A. 6, 213; cf. id. ib. 11, 25 al.—A last will, testament:(δ). b.nihil primo senatus die agi passus, nisi de supremis Augusti,
Tac. A. 1, 8:miles in supremis ordinandis ignarus uxorem esse praegnantem, etc.,
Dig. 29, 1, 36, § 2.—Of degree or rank, the highest, greatest, most exalted, supreme:C.multa, quae appellatur suprema, instituta in singulos duarum ovium, triginta boum... ultra quam (numerum) multam dicere in singulos jus non est, et propterea suprema appellatur, id est, summa et maxima,
Gell. 11, 1, 2 sq.:macies,
Verg. A. 3, 590:Juppiter supreme,
Plaut. Men. 5, 9, 55; id. Capt. 2, 3, 66; 5, 2, 23; id. Ps. 2, 2, 33; Ter. Ad. 2, 1, 42: Junonis supremus conjunx, Poet. ap. Plin. 35, 10, 37, § 115:med antidhac Supremum habuisti com item consiliis tuis,
most intimate, Plaut. Ps. 1, 1, 15.—summus, a, um [from sup-imus, sup-mus], uppermost, highest, topmost; the top of, highest part of (cf. Roby, Gram. 2, § 1295).1.Lit. (class., while supremus is mostly poet.):b.summum oportet olfactare vestimentum muliebre,
the top, outside of, Plaut. Men. 1, 2, 56: Galli summa arcis adorti Moenia, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.): Thyestes summis saxis fixus, id. ap. Cic. Tusc. 1, 44, 107 (Trag. v. 413 ib.): montibus summis, id. ap. Varr. L. L. 7, 71 Mull. (Epigr. v. 43 ib.):summum jugum montis,
Caes. B. G. 1, 21:summus mons,
the top of, id. ib. 1, 22:feriunt summos fulmina montes,
the mountain tops, Hor. C. 2, 10, 11; cf.: in summo montis vertice, Poet. ap. Quint. 8, 3, 48:locus castrorum,
Caes. B. G. 2, 23:in summa sacra via,
on the highest part of, Cic. Planc. 7, 17; cf. id. Verr. 2, 4, 53, § 119:in summa columna conlocare,
id. Div. 1, 24, 48:quam (urbem) ad summum theatrum,
id. Verr. 2, 4, 53, § 119:Janus summus ab imo,
Hor. Ep. 1, 1, 54:ad aquam summam appropinquare,
Cic. Fin. 4, 23, 64: mento summam aquam attingens enectus siti, Poet. ap. Cic. Tusc. 1, 5, 10:in aqua summa natare,
the top, surface of, Plaut. Cas. 2, 6, 33:apud summum puteum,
id. Mil. 4, 4, 16:per summa volare aequora,
Verg. A. 5, 819:summa cacumina linquunt,
id. ib. 6, 678:mari summo,
id. ib. 1, 110:prospexi Italiam summa ab unda,
id. ib. 6, 357:summaque per galeam delibans oscula,
id. ib. 12, 434:amphoras complures complet plumbo, summas operit auro,
Nep. Hann. 9, 3: summa procul villarum culmina fumant, Verg. E. 1, 83:summam cutem novacula decerpito,
Col. 12, 56, 1.—Of position, place, at table:summus ego (in triclinio) et prope me Viscus Thurinus et infra Varius, etc.,
I was highest, I reclined at the top, Hor. S. 2, 8, 20.—Hence, subst.: summus, i, m., he who sits in the highest place, at the head of the table:standum est in lecto, si quid de summo petas,
Plaut. Men. 1, 1, 27: is sermo, qui more majorum a summo adhibetur in poculis, by the head of the table, i. e. by the president of the feast, Cic. Sen. 14, 46; so,a summo dare (bibere),
Plaut. As. 5, 2, 41; Pers. 5, 1, 19.—summum, i, n., the top, surface; the highest place, the head of the table, etc.:2.ab ejus (frontis) summo, sicut palmae, rami quam late diffunduntur,
Caes. B. G. 6, 26:qui demersi sunt in aqua... si non longe absunt a summo,
Cic. Fin. 3, 14, 48:leviter a summo inflexum bacillum,
id. Div. 1, 17, 30:igitur discubuere... in summo Antonius,
Sall. H. 3, 4 Dietsch:puteos ac potius fontes habet: sunt enim in summo,
Plin. Ep. 2, 17, 25:nuces mersit in vinum et sive in summum redierant, sive subsederant, etc.,
Petr. 137 fin.: oratori summa riguerunt, the extremities of his body, Sen. Ira, 2, 3, 3.—In mal. part.:summa petere,
Mart. 11, 46, 6; Auct. Priap. 76.—Transf., of the voice:2.jubeo te salvere voce summa,
Plaut. As. 2, 2, 30; cf.:citaret Io Bacche! modo summa Voce, modo, etc.,
at the top of his voice, Hor. S. 1, 3, 7:vox (opp. ima),
Quint. 11, 3, 15:summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare,
Cic. de Or. 1, 61, 261; cf.:summo haec clamore,
Plaut. Merc. prol. 59. —Adverb.: summum, at the utmost or farthest:exspectabam hodie, aut summum cras,
Cic. Att. 13, 21, 2:bis, terve summum,
id. Fam. 2, 1, 1:triduo aut summum quatriduo,
id. Mil. 9, 26; cf. Liv. 21, 35, and 31, 42 Drak.—Trop.a.Of time or order of succession, last, latest, final (rare but class.):b.haec est praestituta summa argento dies,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; so,venit summa dies,
Verg. A. 2, 324:ad summam senectutem jactari, quam, etc.,
Cic. Rep. 1, 1, 1: vixit ad summam senectutem, to extreme old age, id. Fragm. ap. Non. 401, 31:cum esset summa senectute,
id. Phil. 8, 10, 31:in fluvium primi cecidere, in corpora summi,
Luc. 2, 211:summo carmine,
at the end, Hor. C. 3, 28, 13:eadem in argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur,
the first and the last, at the beginning and the end, Quint. 6, 4, 22; cf. neutr. absol.: Celsus putat, primo firmum aliquod (argumentum) esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio;quia et initio movendus sit judex et summo impellendus,
at the last, at the close, id. 7, 1, 10.— Adverb.: summum, for the last time:nunc ego te infelix summum teneoque tuorque,
Albin. 1, 137. —Of rank, etc., highest, greatest, first, supreme, best, utmost, extreme; most distinguished, excellent, or noble; most important, weighty, or critical, etc. (so most freq. in prose and poetry): summa nituntur vi, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 168 Vahl.): bellum gerentes summum summa industria, id. ap. Non. p. 402, 3 (Trag. v. 104 ib.):summi puerorum amores,
Cic. Lael. 10, 33:spes civium,
id. ib. 3, 11:fides, constantia justitiaque,
id. ib. 7, 25: in amore summo summaque inopia, Caec. ap. Cic. N. D. 3, 29, 72:qui in virtute summum bonum ponunt,
id. ib. 6, 20:non agam summo jure tecum,
id. Verr. 2, 5, 2, § 4:tres fratres summo loco nati,
id. Fam. 2, 18, 2:qui summo magistratui praeerat,
Caes. B. G. 1, 16:concedunt in uno Cn. Pompeio summa esse omnia,
Cic. Imp. Pomp. 17, 51:quae (vitia) summo opere vitare oportebit,
id. Inv. 1, 18, 26:turpitudo,
id. Lael. 17, 61:summum in cruciatum se venire,
Caes. B. G. 1, 31:scelus,
Sall. C. 12, 5:hiems,
the depth of winter, Cic. Verr. 2, 4, 40, § 86; id. Fam. 13, 60, 2:cum aestas summa esse coeperat,
id. Verr. 2, 5, 12, § 29; 2, 5, 31, § 80:ut summi virtute et animo praeessent imbecillioribus,
id. Rep. 1, 34, 51:summi ex Graecia sapientissimique homines,
id. ib. 1, 22, 36; cf.:summi homines ac summis ingeniis praediti,
id. de Or. 1, 2, 6:optimi et summi viri diligentia,
id. Rep. 1, 35, 54: cum par habetur honos summis et infimis [p. 1812] id. ib. 1, 34, 53: He. Quo honore'st illic? Ph. Summo atque ab summis viris, Plaut. Capt. 2, 2, 29:summus Juppiter,
id. Cist. 2, 1, 40:ubi summus imperator non adest ad exercitum,
id. Am. 1, 2, 6:miles summi inperatoris,
Cic. Imp. Pomp. 10, 28: deum qui non summum putet (amorem), Caecil. ap. Cic. Tusc. 4, 32, 68:amicus summus,
the best friend, Ter. Phorm. 5, 8 (9), 60; 1, 1, 1; id. And. 5, 6, 6; cf. absol.:nam is nostro Simulo fuit summus,
id. Ad. 3, 2, 54; so id. Eun. 2, 2, 40.— Poet. in neutr. plur.:summa ducum Atrides,
the chief, Ov. Am. 1, 9, 37; cf. Lucr. 1, 86:summo rei publicae tempore,
at a most important period, most critical juncture, Cic. Phil. 5, 17, 46:in summo et periculosissimo rei publicae tempore,
id. Fl. 3, 6; cf.:summa salus rei publicae,
id. Cat. 1, 5, 11: quod summa res publica in hujus periculo tentatur, the highest welfare of the State, the common welfare, the good of the State, the whole State or commonwealth, id. Rosc. Am. 51, 148; so,res publica,
id. Planc. 27, 66; id. Verr. 2, 2, 10, § 28; id. Cat. 1, 6, 14; 3, 6, 13; id. Inv. 1, 16, 23; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 14, 2:ad summam rem publicam,
Liv. 33, 45, 4 al.:quo res summa loco, Panthu?
the general cause, Verg. A. 2, 322: mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis? in these enterprises of highest moment, etc., id. ib. 9, 199; esp.: summum jus, a right pushed to an extreme:non agam summo jure tecum,
deal exactingly, Cic. Verr. 2, 5, 2, § 4; cf.: exsistunt etiam saepe injuriae calumnia quadam et nimis callida juris interpretatione;ex quo illud summum jus summa injuria factum est, jam tritum sermone proverbium,
id. Off. 1, 10, 33. — Hence, summē, adv., in the highest degree, most highly or greatly, extremely:quod me sollicitare summe solet,
Cic. de Or. 2, 72, 295:cupere aliquid,
id. Quint. 21, 69; Caes. B. C. 3, 15:contendere,
Cic. Quint. 24, 77: studere, Mat. ap. Cic. Fam. 11, 28, 2:diffidere,
Cic. Fam. 4, 7, 2:admirari,
Quint. 10, 1, 70:summe jucundum,
Cic. Fam. 13, 18, 2:officiosi,
id. Verr. 2, 1, 24, § 63:summe disertus vir,
Quint. 12, 1, 23:summe munitus locus,
Hor. Ep. 2, 2, 31:summe haec omnia mihi videntur esse laudanda,
Cic. Div. in Caecil. 17, 57:mei summe observantissimus,
Plin. Ep. 10, 26 (11), 1. -
20 supremum
sŭpĕrus, a, um (ante-class. collat. form of the nom. sing. sŭpĕr in two passages:I.super inferque vicinus,
Cato, R. R. 149, 1:totus super ignis,
Lucr. 1, 649; gen. plur. in signif. I. B. 1. infra, superum, Verg. A. 1, 4; Ov. M. 1, 251 et saep.), adj. [super].Posit.A.Adj.1.In gen., that is above, upper, higher: inferus an superus tibi fert deus funera, Liv. And. ap. Prisc. p. 606 P.:2.at ita me di deaeque superi atque inferi et medioxumi,
Plaut. Cist. 2, 1, 36:omnes di deaeque superi, inferi,
Ter. Phorm. 4, 4, 6:ad superos deos potius quam ad inferos pervenisse,
Cic. Lael. 3, 12:limen superum inferumque salve,
Plaut. Merc. 5, 1, 1:portae Phrygiae limen,
id. Bacch. 4, 9, 31; 4, 9, 63; Novat. ap. Non. p. 336, 13 (Com. Rel. v. 49 Rib.):carmine di superi placantur, carmine manes,
Hor. Ep. 2, 1, 138:di,
id. C. 1, 1, 30; 4, 7, 18:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:ut omnia supera, infera, prima, ultima, media videremus,
Cic. Tusc. 1, 26, 64:spectatores superarum rerum atque caelestium,
id. N. D. 2, 56, 140:omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes,
Verg. A. 6, 788:supera ad convexa,
to heaven, id. ib. 6, 241 (Rib. super); 6, 750; 10, 251: cum superum lumen nox intempesta teneret, Enn. ap. Macr. S. 6, 1, 14 (Ann. v. 106 Vahl.):lumen,
Lucr. 6, 856: templum superi Jovis, i. e. of the Capitoline Jupiter (opp. Juppiter inferus, i. e. Pluto), Cat. 55, 5; Sen. Herc. Fur. 48:domus deorum,
Ov. M. 4, 735: mare superum, the upper, i. e. the Adriatic and Ionian Sea (opp. mare inferum, the lower or Etruscan Sea), Plaut. Men. 2, 1, 11; Cic. de Or. 3, 19, 69; id. Att. 9, 3, 1; Liv. 41, 1, 3; Mel. 2, 4, 1; Plin. 3, 5, 10, § 44; Suet. Caes. 34; 44;so without mare (colloq.): iter ad superum,
Cic. Att. 9, 5, 1.—Adverb.:de supero, quom huc accesserit,
from above, Plaut. Am. 3, 4, 18; so,ex supero,
Lucr. 2, 227; 2, 241; 2, 248. —In partic., upper, i. e. of the upper regions or upper world (opp. the lower regions):B.supera de parte,
i. e. of the earth, Lucr. 6, 855:superas evadere ad auras,
Verg. A. 6, 128:superum ad lumen ire,
id. ib. 6, 680:aurae,
Ov. M. 5, 641:orae,
Verg. A. 2, 91:limen,
id. ib. 6, 680.—Substt.1.Sŭpĕri, orum, m.(α).They who are above (opp. inferi, those in the dungeon), Plaut. Aul. 2, 7, 6:(β).multum fleti ad superos,
i. e. those living on earth, Verg. A. 6, 481:(Pompeius) Quam apud superos habuerat magnitudinem, illibatam detulisset ad Inferos,
the inhabitants of the upper world, Vell. 2, 48, 2; cf.:ut oblitos superum paterere dolores,
Val. Fl. 1, 792: si nunc redire posset ad superos pater, Poet. ap. Charis. 5, p. 252:epistula ad superos scripta,
i. e. to the survivors, Plin. 2, 109, 112, § 248.—(Sc. di.) The gods above, the celestial deities:2.quae Superi Manesque dabant,
Verg. A. 10, 34:aspiciunt Superi mortalia,
Ov. M. 13, 70:o Superi!
id. ib. 1, 196; 14, 729;pro Superi,
id. Tr. 1, 2, 59:terris jactatus et alto Vi Superum,
Verg. A. 1, 4:illa propago Contemptrix Superum,
Ov. M. 1, 161:exemplo Superorum,
id. Tr. 4, 4, 19; so,Superorum,
id. P. 1, 1, 43:postquam res Asiae Priamique evertere gentem Immeritam visum Superis,
Verg. A. 3, 2:scilicet is Superis labor est,
id. ib. 4, 379; Hor. C. 1, 6, 16:superis deorum Gratus et imis,
id. ib. 1, 10, 19:flectere Superos,
Verg. A. 7, 312:te per Superos... oro,
id. ib. 2, 141 et saep.—sŭpĕra, orum, n.(α).The heavenly bodies:(β).Hicetas caelum, solem, lunam, stellas, supera denique omnia stare censet,
Cic. Ac. 2, 39, 123; cf.:cogitantes supera atque caelestia, haec nostra contemnimus,
id. ib. 2, 41, 127: di, quibus est potestas motus superum atque inferum, Enn. ap. Auct. Her. 2, 25, 38 (Trag. Rel. v. 163 Vahl.).—Higher places (sc. loca):II.supera semper petunt,
tend upwards, Cic. Tusc. 1, 18, 42:(Alecto) Cocyti petit sedem, supera ardua relinquens,
the upper world, Verg. A. 7, 562.Comp.: sŭpĕrĭor, ius.A.Lit., of place, higher, upper:B.inferiore omni spatio vacuo relicto, superiorem partem collis castris compleverant,
Caes. B. G. 7, 46:dejectus qui potest esse quisquam, nisi in inferiorem locum de superiore motus?
Cic. Caecin. 18, 50:in superiore qui habito cenaculo,
Plaut. Am. 3, 1, 3:tota domus superior vacat,
the upper part of, Cic. Att. 12, 10:superior accumbere,
Plaut. Most. 1, 1, 42:de loco superiore dicere,
i. e. from the tribunal, Cic. Verr. 2, 2, 42, § 102:agere,
i. e. from the rostra, id. ib. 2, 1, 5, § 14;and in gen. of the position of the speaker: multos et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos,
id. Fam. 3, 8, 2:sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore loquitur,
id. de Or. 3, 6, 23: ex loco superiore in ipsis fluminis ripis praeliabantur, from a height or eminence, Caes. B. G. 2, 23; so,ex loco superiore,
id. ib. 3, 4:loca,
id. ib. 1, 10, 4;3, 3, 2: ex superioribus locis in planitiem descendere,
id. B. C. 3, 98:qui in superiore acie constiterant,
id. B. G. 1, 24:ex superiore et ex inferiore scriptura docendum,
i. e. what goes before and after, the context, Cic. Inv. 2, 40, 117; cf.:posteriori superius non jungitur,
id. Ac. 2, 14, 44.—Trop.1.Of time or order of succession, former, past, previous, preceding:b.superiores solis defectiones,
Cic. Rep. 1, 16, 25:quid proxima, quid superiore nocte egeris,
id. Cat. 1, 1, 1:refecto ponte, quem superioribus diebus hostes resciderant,
Caes. B. G. 7, 58:superioribus aestivis,
Hirt. B. G. 8, 46:superioribus temporibus,
Cic. Fam. 5, 17, 1:tempus (opp. posterius),
id. Dom. 37, 99:tempora (opp. inferiora),
Suet. Claud. 41:annus,
Cic. Verr. 2, 3, 18, § 47:anno superiore,
id. Har. Resp. 8, 15:superioris anni acta,
Suet. Caes. 23:in superiore vita,
Cic. Sen. 8, 26: milites superioribus proeliis exercitati, [p. 1811] Caes. B. G. 2, 20:testimonium conveniens superiori facto,
Hirt. B. G. 8, 53:superius facinus novo scelere vincere,
Cic. Verr. 2, 5, 44, § 116:superioris more crudelitatis uti,
Nep. Thras. 3, 1:superius genus,
mentioned previously, Plin. 13, 25, 48, § 146:nuptiae,
former marriage, Cic. Clu. 6, 15:vir,
first husband, id. Caecin. 6, 17.—Esp., of age, time of life, etc., older, elder, senior, more advanced, former:2.omnis juventus omnesque superioris aetatis,
Caes. B. C. 2, 5:aetate superiores,
Varr. R. R. 2, 10, 1:superior Africanus,
the Elder, Cic. Verr. 2, 5, 10, § 25; id. Off. 1, 33, 121:Dionysius,
id. ib. 2, 7, 25; Nep. Dion, 1, 1; cf.:quid est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur,
Cic. Or. 34, 120.—Of strength or success in battle or any contest, victorious, conquering, stronger, superior:3. (α).Caesar quod hostes equitatu superiores esse intellegebat,
Caes. B. G. 7, 65:numero superiores,
Hirt. B. G. 8, 12:hoc ipso fiunt superiores, quod nullum acceperant detrimentum,
id. ib. 8, 19:se quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum,
Cic. Caecin. 1, 2:semper discessit superior,
Nep. Hann. 1, 2:si primo proelio Catilina superior discessisset,
Sall. C. 39, 4:ut nostri omnibus partibus superiores fuerint,
Caes. B. G. 5, 15:multo superiores bello esse,
Nep. Alcib. 4, 7:superiorem Appium in causa fecit,
Liv. 5, 7, 1.—With abl. respect.:(β).pecuniis superiores,
Cic. Rep. 2, 34, 59:loco, fortuna, fama superiores,
id. Lael. 25, 94:habes neminem honoris gradu superiorem,
id. Fam. 2, 18, 2:ordine,
id. ib. 13, 5, 2:facilitate et humanitate superior,
id. Off. 1, 26, 90:si superior ceteris rebus esses,
id. Div. in Caecil. 19, 61.—Absol.:III.ut ii, qui superiores sunt, submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere,
Cic. Lael. 20, 72; cf. id. ib. 20, 71:ut quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius,
id. Off. 1, 26, 90:invident homines maxime paribus aut inferioribus... sed etiam superioribus invidetur,
id. de Or. 2, 52, 209:premendoque superiorem sese extollebat,
Liv. 22, 12, 12:cui omnem honorem, ut superiori habuit,
Vell. 2, 101, 1.Sup., in three forms, ‡ superrimus, supremus, and summus.A.‡ sŭperrĭmus, assumed as orig. form of supremus by Varr. L. L. 7, § 51 Mull.; Charis. p. 130 P.—B. 1.Lit. (only poet.; cf.2.summus, C. 1.): montesque supremos Silvifragis vexat flabris,
the highest points, the tops, summits, Lucr. 1, 274; so,montes,
Verg. G. 4, 460; Hor. Epod. 17, 68:rupes,
Sen. Oedip. 95:arx,
Claud. III. Cons. Hon. 167; cf.:supremae Tethyos unda,
Mart. Spect. 3, 6.—Trop.a. (α).In gen.: SOL OCCASVS SVPREMA TEMPESTAS ESTO, XII. Tab. ap. Gell. 17, 2, 10.—Hence, as subst.: suprēma, ae, f. (sc. tempestas), the last part of the day, the hour of sunset: suprema summum diei; hoc tempus duodecim Tabulae dicunt occasum esse solis;(β).sed postea lex praetoria id quoque tempus jubet esse supremum, quo praeco in comitio supremam pronuntiavit populo,
Varr. L. L. 6, § 5 Mull.; cf. Censor. de Die Nat. 24; Plin. 7, 60, 60, § 212:quae (urbs), quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur,
Cic. Verr. 2, 4, 53, § 119:supremo te sole domi manebo,
at sunset, Hor. Ep. 1, 5, 3:jubare exorto jam nocte suprema, Col. poet. 10, 294: in te suprema salus,
last hope, Verg. A. 12, 653: supremam bellis imposuisse manum, the last or finishing hand, Ov. R. Am. 114. — suprēmum, adverb., for the last time:quae mihi tunc primum, tunc est conspecta supremum,
Ov. M. 12, 526.—In partic., with regard to the close of life, last, closing, dying:1. 2.supremo vitae die,
Cic. Tusc. 1, 29, 71; id. Sen. 21, 78; id. Mur. 36, 75:dies,
id. Phil. 1, 14, 34; Hor. C. 1, 13, 20; id. Ep. 1, 4, 13:hora,
Tib. 1, 1, 59:tempus,
Hor. S. 1, 1, 98; Cat. 64, 151:incestum pontifices supremo supplicio sanciunto,
i. e. the penalty of death, Cic. Leg. 2, 9, 22:mors,
Hor. Ep. 2, 2, 173:finis,
id. ib. 2, 1, 12:iter,
id. C. 2, 17, 11:lumen,
Verg. A. 6, 735: sociamque tori vocat ore supremo, with his dying mouth, dying breath, Ov. M. 8, 521; so,ore,
id. Tr. 3, 3, 87:haec digressu dicta supremo Fundebat,
Verg. A. 8, 583:Nero in suprema ira duos calices crystallinos fregit,
in his last agony, Plin. 37, 2, 10, § 29;supremis suis annis,
in his last years, id. 23, 1, 27, § 58:suprema ejus cura,
id. 7, 45, 46, § 150:spoliatus illius supremi diei celebritate,
Cic. Mil. 32, 86: honor, the last honors, i. e. funeral rites or ceremonies, Verg. A. 11, 61:funera,
Ov. M. 3, 137:oscula,
id. ib. 6, 278:tori,
i. e. biers, id. F. 6, 668:ignis,
id. Am. 1, 15, 41:ignes,
id. M. 2, 620; 13, 583:officia,
Tac. A. 5, 2; Petr. 112, 1: judicia hominum, a last will or testament, Quint. 6, 3, 92; Plin. Ep. 7, 20, 7; 7, 31, 5; so,tabulae,
Mart. 5, 33, 1; 5, 41, 1:tituli,
i. e. an epitaph, id. ib. 9, 19, 3.—So of cities, etc.:Troiae sorte suprema,
Verg. A. 5, 190:dies regnis,
Ov. F. 2, 852. — suprēmum and suprēmō, adverb.:animam sepulcro Condimus, et magna supremum voce ciemus,
for the last time, for a last farewell, Verg. A. 3, 68; Plin. 11, 37, 55, § 150; Tac. H. 4, 14; Ov. M. 12, 526:anima exitura supremo,
Plin. 11, 53, 115, § 277.— Substt.suprēma, orum, n.(α).The last moments, the close of life, death:(β).ut me in supremis consolatus est!
Quint. 6, prooem. § 11; Tac. A. 6, 50; 12, 66; cf.:statua Herculis sentiens suprema tunicae,
the last agonies caused by it, Plin. 34, 8, 19, § 93:circa suprema Neronis,
the time of his death, id. 16, 44, 86, § 236; 7, 3, 3, § 33.—The last honors paid to the dead, funeral rites or ceremonies, a funeral:(γ).supremis divi Augusti,
Plin. 7, 3, 3, § 33; 16, 44, 86, § 236; Tac. A. 1, 61; 3, 49; 4, 44; id. H. 4, 59; 4, 45:suprema ferre (sc. munera),
Verg. A. 6, 213; cf. id. ib. 11, 25 al.—A last will, testament:(δ). b.nihil primo senatus die agi passus, nisi de supremis Augusti,
Tac. A. 1, 8:miles in supremis ordinandis ignarus uxorem esse praegnantem, etc.,
Dig. 29, 1, 36, § 2.—Of degree or rank, the highest, greatest, most exalted, supreme:C.multa, quae appellatur suprema, instituta in singulos duarum ovium, triginta boum... ultra quam (numerum) multam dicere in singulos jus non est, et propterea suprema appellatur, id est, summa et maxima,
Gell. 11, 1, 2 sq.:macies,
Verg. A. 3, 590:Juppiter supreme,
Plaut. Men. 5, 9, 55; id. Capt. 2, 3, 66; 5, 2, 23; id. Ps. 2, 2, 33; Ter. Ad. 2, 1, 42: Junonis supremus conjunx, Poet. ap. Plin. 35, 10, 37, § 115:med antidhac Supremum habuisti com item consiliis tuis,
most intimate, Plaut. Ps. 1, 1, 15.—summus, a, um [from sup-imus, sup-mus], uppermost, highest, topmost; the top of, highest part of (cf. Roby, Gram. 2, § 1295).1.Lit. (class., while supremus is mostly poet.):b.summum oportet olfactare vestimentum muliebre,
the top, outside of, Plaut. Men. 1, 2, 56: Galli summa arcis adorti Moenia, Enn. ap. Macr. S. 1, 4 (Ann. v. 169 Vahl.): Thyestes summis saxis fixus, id. ap. Cic. Tusc. 1, 44, 107 (Trag. v. 413 ib.): montibus summis, id. ap. Varr. L. L. 7, 71 Mull. (Epigr. v. 43 ib.):summum jugum montis,
Caes. B. G. 1, 21:summus mons,
the top of, id. ib. 1, 22:feriunt summos fulmina montes,
the mountain tops, Hor. C. 2, 10, 11; cf.: in summo montis vertice, Poet. ap. Quint. 8, 3, 48:locus castrorum,
Caes. B. G. 2, 23:in summa sacra via,
on the highest part of, Cic. Planc. 7, 17; cf. id. Verr. 2, 4, 53, § 119:in summa columna conlocare,
id. Div. 1, 24, 48:quam (urbem) ad summum theatrum,
id. Verr. 2, 4, 53, § 119:Janus summus ab imo,
Hor. Ep. 1, 1, 54:ad aquam summam appropinquare,
Cic. Fin. 4, 23, 64: mento summam aquam attingens enectus siti, Poet. ap. Cic. Tusc. 1, 5, 10:in aqua summa natare,
the top, surface of, Plaut. Cas. 2, 6, 33:apud summum puteum,
id. Mil. 4, 4, 16:per summa volare aequora,
Verg. A. 5, 819:summa cacumina linquunt,
id. ib. 6, 678:mari summo,
id. ib. 1, 110:prospexi Italiam summa ab unda,
id. ib. 6, 357:summaque per galeam delibans oscula,
id. ib. 12, 434:amphoras complures complet plumbo, summas operit auro,
Nep. Hann. 9, 3: summa procul villarum culmina fumant, Verg. E. 1, 83:summam cutem novacula decerpito,
Col. 12, 56, 1.—Of position, place, at table:summus ego (in triclinio) et prope me Viscus Thurinus et infra Varius, etc.,
I was highest, I reclined at the top, Hor. S. 2, 8, 20.—Hence, subst.: summus, i, m., he who sits in the highest place, at the head of the table:standum est in lecto, si quid de summo petas,
Plaut. Men. 1, 1, 27: is sermo, qui more majorum a summo adhibetur in poculis, by the head of the table, i. e. by the president of the feast, Cic. Sen. 14, 46; so,a summo dare (bibere),
Plaut. As. 5, 2, 41; Pers. 5, 1, 19.—summum, i, n., the top, surface; the highest place, the head of the table, etc.:2.ab ejus (frontis) summo, sicut palmae, rami quam late diffunduntur,
Caes. B. G. 6, 26:qui demersi sunt in aqua... si non longe absunt a summo,
Cic. Fin. 3, 14, 48:leviter a summo inflexum bacillum,
id. Div. 1, 17, 30:igitur discubuere... in summo Antonius,
Sall. H. 3, 4 Dietsch:puteos ac potius fontes habet: sunt enim in summo,
Plin. Ep. 2, 17, 25:nuces mersit in vinum et sive in summum redierant, sive subsederant, etc.,
Petr. 137 fin.: oratori summa riguerunt, the extremities of his body, Sen. Ira, 2, 3, 3.—In mal. part.:summa petere,
Mart. 11, 46, 6; Auct. Priap. 76.—Transf., of the voice:2.jubeo te salvere voce summa,
Plaut. As. 2, 2, 30; cf.:citaret Io Bacche! modo summa Voce, modo, etc.,
at the top of his voice, Hor. S. 1, 3, 7:vox (opp. ima),
Quint. 11, 3, 15:summa voce versus multos uno spiritu pronuntiare,
Cic. de Or. 1, 61, 261; cf.:summo haec clamore,
Plaut. Merc. prol. 59. —Adverb.: summum, at the utmost or farthest:exspectabam hodie, aut summum cras,
Cic. Att. 13, 21, 2:bis, terve summum,
id. Fam. 2, 1, 1:triduo aut summum quatriduo,
id. Mil. 9, 26; cf. Liv. 21, 35, and 31, 42 Drak.—Trop.a.Of time or order of succession, last, latest, final (rare but class.):b.haec est praestituta summa argento dies,
Plaut. Ps. 1, 3, 140; so,venit summa dies,
Verg. A. 2, 324:ad summam senectutem jactari, quam, etc.,
Cic. Rep. 1, 1, 1: vixit ad summam senectutem, to extreme old age, id. Fragm. ap. Non. 401, 31:cum esset summa senectute,
id. Phil. 8, 10, 31:in fluvium primi cecidere, in corpora summi,
Luc. 2, 211:summo carmine,
at the end, Hor. C. 3, 28, 13:eadem in argumentis ratio est, ut potentissima prima et summa ponantur,
the first and the last, at the beginning and the end, Quint. 6, 4, 22; cf. neutr. absol.: Celsus putat, primo firmum aliquod (argumentum) esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio;quia et initio movendus sit judex et summo impellendus,
at the last, at the close, id. 7, 1, 10.— Adverb.: summum, for the last time:nunc ego te infelix summum teneoque tuorque,
Albin. 1, 137. —Of rank, etc., highest, greatest, first, supreme, best, utmost, extreme; most distinguished, excellent, or noble; most important, weighty, or critical, etc. (so most freq. in prose and poetry): summa nituntur vi, Enn. ap. Macr. S. 6, 1 (Ann. v. 168 Vahl.): bellum gerentes summum summa industria, id. ap. Non. p. 402, 3 (Trag. v. 104 ib.):summi puerorum amores,
Cic. Lael. 10, 33:spes civium,
id. ib. 3, 11:fides, constantia justitiaque,
id. ib. 7, 25: in amore summo summaque inopia, Caec. ap. Cic. N. D. 3, 29, 72:qui in virtute summum bonum ponunt,
id. ib. 6, 20:non agam summo jure tecum,
id. Verr. 2, 5, 2, § 4:tres fratres summo loco nati,
id. Fam. 2, 18, 2:qui summo magistratui praeerat,
Caes. B. G. 1, 16:concedunt in uno Cn. Pompeio summa esse omnia,
Cic. Imp. Pomp. 17, 51:quae (vitia) summo opere vitare oportebit,
id. Inv. 1, 18, 26:turpitudo,
id. Lael. 17, 61:summum in cruciatum se venire,
Caes. B. G. 1, 31:scelus,
Sall. C. 12, 5:hiems,
the depth of winter, Cic. Verr. 2, 4, 40, § 86; id. Fam. 13, 60, 2:cum aestas summa esse coeperat,
id. Verr. 2, 5, 12, § 29; 2, 5, 31, § 80:ut summi virtute et animo praeessent imbecillioribus,
id. Rep. 1, 34, 51:summi ex Graecia sapientissimique homines,
id. ib. 1, 22, 36; cf.:summi homines ac summis ingeniis praediti,
id. de Or. 1, 2, 6:optimi et summi viri diligentia,
id. Rep. 1, 35, 54: cum par habetur honos summis et infimis [p. 1812] id. ib. 1, 34, 53: He. Quo honore'st illic? Ph. Summo atque ab summis viris, Plaut. Capt. 2, 2, 29:summus Juppiter,
id. Cist. 2, 1, 40:ubi summus imperator non adest ad exercitum,
id. Am. 1, 2, 6:miles summi inperatoris,
Cic. Imp. Pomp. 10, 28: deum qui non summum putet (amorem), Caecil. ap. Cic. Tusc. 4, 32, 68:amicus summus,
the best friend, Ter. Phorm. 5, 8 (9), 60; 1, 1, 1; id. And. 5, 6, 6; cf. absol.:nam is nostro Simulo fuit summus,
id. Ad. 3, 2, 54; so id. Eun. 2, 2, 40.— Poet. in neutr. plur.:summa ducum Atrides,
the chief, Ov. Am. 1, 9, 37; cf. Lucr. 1, 86:summo rei publicae tempore,
at a most important period, most critical juncture, Cic. Phil. 5, 17, 46:in summo et periculosissimo rei publicae tempore,
id. Fl. 3, 6; cf.:summa salus rei publicae,
id. Cat. 1, 5, 11: quod summa res publica in hujus periculo tentatur, the highest welfare of the State, the common welfare, the good of the State, the whole State or commonwealth, id. Rosc. Am. 51, 148; so,res publica,
id. Planc. 27, 66; id. Verr. 2, 2, 10, § 28; id. Cat. 1, 6, 14; 3, 6, 13; id. Inv. 1, 16, 23; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 14, 2:ad summam rem publicam,
Liv. 33, 45, 4 al.:quo res summa loco, Panthu?
the general cause, Verg. A. 2, 322: mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis? in these enterprises of highest moment, etc., id. ib. 9, 199; esp.: summum jus, a right pushed to an extreme:non agam summo jure tecum,
deal exactingly, Cic. Verr. 2, 5, 2, § 4; cf.: exsistunt etiam saepe injuriae calumnia quadam et nimis callida juris interpretatione;ex quo illud summum jus summa injuria factum est, jam tritum sermone proverbium,
id. Off. 1, 10, 33. — Hence, summē, adv., in the highest degree, most highly or greatly, extremely:quod me sollicitare summe solet,
Cic. de Or. 2, 72, 295:cupere aliquid,
id. Quint. 21, 69; Caes. B. C. 3, 15:contendere,
Cic. Quint. 24, 77: studere, Mat. ap. Cic. Fam. 11, 28, 2:diffidere,
Cic. Fam. 4, 7, 2:admirari,
Quint. 10, 1, 70:summe jucundum,
Cic. Fam. 13, 18, 2:officiosi,
id. Verr. 2, 1, 24, § 63:summe disertus vir,
Quint. 12, 1, 23:summe munitus locus,
Hor. Ep. 2, 2, 31:summe haec omnia mihi videntur esse laudanda,
Cic. Div. in Caecil. 17, 57:mei summe observantissimus,
Plin. Ep. 10, 26 (11), 1.
См. также в других словарях:
PURPURA — proprie concha, cuius liquore olim vestes tingebantur. Cn. Mattius in Mimiambis, apud A. Gellium, l. 20. c. 9. Iam tonsiles tapetes ebrii fucô, Quos concha purpura imbuens venenavit. Dico, olim; quia Veterum Purpura nobis periit ut infra… … Hofmann J. Lexicon universale
NUPTIAE — a nubendo, quod nova Nupta seu Sponsa flammeô obnupta seu obvelata ad Sponsum olim deducebatur, Alias Matrimonium, Coniugium etc. erat viri et mulieris coniunctio legitima, vitae societatem continens, Ioh. Rosin. Antiqq. Rom. l. 9. c. 3. Quod… … Hofmann J. Lexicon universale
MARIA — I. MARIA Angliae Regina. Filia Henrici VIII. ex Catharina Arragonia, Eduardo VI. non sine veneni suspicione exstincto, successit A. C. 1553. Iohannâ Suffolciâ, quam Rex heredem scripserat, cum marito et socero Dudlaeo, aliisque, capite plexâ. Mox … Hofmann J. Lexicon universale
STELLA — I. STELLA Navarrae urbs; Estella, A. C. 1094. condita, intet Pompelonem et Logronium 8. leuc. Item, mons Galatiae, apud Ancyram urb. Almadag Turcis. Hîc Baiazetes a Tamerlane victus est, A. C. 1399. Georg. Phraan. l. 1. c. 18. 21. 22. etc. II.… … Hofmann J. Lexicon universale
DII — ingenii ab Unius notitia exerrantis figmentum, tot fuêre apud Gentiles, quot deprehendêrunt vel usui suo, vel terrori, vel admirationi apta instrumenta; omisso Eo, qui solus horum Auctor, naturâ suâ invisibilis, per visibilia haec sua opera ipsis … Hofmann J. Lexicon universale
LUDOVICUSXIV — LUDOVICUSXIV. cogn. A Deo datus, nat. A. C. 1638. successit patri, A. C. 1643. sub tutela matris Annae, quae Mazarini Card. consiliis usa. Bello Germanico feliciter defunctus, pace generali initâ A. C. 1640. Alsatiam et Suntgoiam regno adiecit… … Hofmann J. Lexicon universale
exemple — Exemple, Exemplum. L exemple et patron d innocence, Specimen innocentiae. L exemple de bien vivre, Disciplina. Exemple qu on prend de ses parens, ou gens demeurans en sa maison, Domestica exempla. Bastir à l exemple d un autre, AEdificare de… … Thresor de la langue françoyse
JURAMENTUM — in iudiciis et actionrbus, apud omnes semper gentes, cum circalitigantes, tum circa testes, non exigui usûs fuit: Unde Arist. μετα θείας παραλήφεως φάσις ἀναποδεικτος, cum divina sibi assumptione Dictio non demonstrabilis, Rhetoric. ad Alex.c. 18 … Hofmann J. Lexicon universale
PILEUS — I. PILEUS insigne domus, in urbe Siciliae Catana, cuius inhabitatores hominum pessimi, dicuntur Taisnierio apud Thom. Fazellum, de Rebus Sic. l. 1. c. 1. Tritum, inquiit, Taisnierius in Chiromantia sua, est proverbium, inter totius orbis homines… … Hofmann J. Lexicon universale
maniere — Maniere, f. acut. Via, Modus, Ratio, Mos. Maniere de faire, Gestus. La maniere d escrire, {{o=descrire}} Stylus, Forma. La maniere et reigle de bien parler, Formula dicendi. Une maniere de briganderie, Forma latrocinij. Je vous monstreray la… … Thresor de la langue françoyse
Leute — 1. A de richa Lüta werd ma nüd rüdig1. – Sutermeister, 143; Tobler, 371. In Appenzell: Von den reichen Leuten bekommt man nicht leere Hände. (Tobler.) 2. Albern Leut dienen nicht in die Welt. – Petri, II, 4. 3. Alberne Lüe sind ock Lüe. (Hannover … Deutsches Sprichwörter-Lexikon
